HÛŞENG ŞAH GŪRÎ
(هوشنگ شاه غوري)
es-Sultânü’l-a‘zam Hüsâmü’d-dünyâ ve’d-dîn Ebü’l-Mücâhid Alp Han Hûşeng Şâh b. Dilâver Hân Gūrî (ö. 838/1435)
Hindistan’da kurulan Mâlvâ Devleti’nin ikinci hükümdarı (1405-1435).
Asıl adı Alp Han olup Mâlvâ’da ilk defa bağımsız bir İslâm devleti kuran Dilâver Han’ın büyük oğludur. Babasının âni ölümü üzerine tahta çıktı. Gurlu Hükümdarı Muizzüddin Muhammed b. Sâm’ın (Şehâbeddin) soyundan olduğu için Gūrî nisbesiyle anılır. Dilâver Han’ın dostu olan Gucerât Hükümdarı I. Muzaffer, Hûşeng’in babasını zehirlettiğinden şüphe ederek Mâlvâ’yı istilâ edip onu esir aldı ve Gucerât’ta hapsetti (1406-1407); kardeşi Nusret Han’ı da Mâlvâ valisi tayin etti. Ancak Nusret Han bir varlık gösteremedi ve 1408 yılı sonunda Gucerât’a kaçtı. Mâlvâ eşrafı Muzaffer Şah’tan korktuğu için Mândû Kalesi’ne çekilerek Hûşeng Şah’ın yeğeni Mûsâ Han’ın emrinde şehri savunmayı kararlaştırdı. Fakat Muzaffer Şah Mâlvâ’ya saldırmaktan vazgeçip Hûşeng Şah’ı serbest bıraktı.
Muzaffer Şah’ın torunu Ahmed Han da Hûşeng Şah’la beraber Mâlvâ’ya hareket etti. Dihâr’a kadar onunla birlikte gelen Ahmed Han, burayı ve civarındaki yerleri ele geçirip Hûşeng Şah’a teslim ettikten sonra Gucerât’a döndü. Bir süre Dihâr’da kalan Hûşeng Şah, Mândû Kalesi’ni elinde tutan yeğeni Mûsâ Han’a haber gönderip kendisine tâbi olmasını istedi. Mûsâ Han’ın buna yanaşmaması üzerine Mândû’yu kuşattı ve Mûsâ Han’ın kaçmasıyla ele geçirilen Mândû başşehir yapıldı. Gucerât hükümdarları arasındaki mücadele 1410-1416 yılları arasında da devam etti ve bu yüzden ülke büyük zarar gördü. Hûşeng Şah, 1417’de Handeşli Nasîr Han’ı küçük kardeşi Hasan’a karşı destekledi. 1420’de Kehirlâ’nın Gond eyaletini topraklarına kattı. Ertesi yıl Urisâ’daki Câcnagar racasına karşı bir sefer düzenleyip onu esir aldıysa da daha sonra alacağı filler karşılığında serbest bıraktı. Bu arada Gucerât Hükümdarı I. Ahmed Şah’ın Mândû’yu muhasara ettiğini öğrenen Hûşeng Şah onun üzerine yürüdü, ancak yapılan savaşta mağlûp oldu.
Hûşeng Şah 1422’de kuzeye yöneldi; Gâgravn’ı ele geçirdikten sonra müstahkem
Gevâliyâr Kalesi’ni kuşattı. Fakat Delhi’nin Seyyidîler’e mensup hükümdarı Muizzüddin II. Mübârek Şah tarafından uzaklaştırıldı. Behmenî Hükümdarı I. Ahmed Şah’ın Kehirlâ racasına saldırması üzerine Hûşeng Şah kendisine haraç veren racayı kurtarmak üzere yola çıktı ve onu ağır bir yenilgiye uğrattı (1428). Hûşeng Şah 1431’de Cemnâ nehri kıyısındaki Kelpî şehrine hücum etti ve sözde Delhi Seyyidleri’nin hâkimiyetinde olan şehri kolayca zaptetti. Mândû’ya dönerken yağmacı Hindû gruplarını cezalandırdı. Ömrünün son yıllarında ise tahtı ele geçirmek için birbirleriyle mücadele eden oğulları ile uğraştı. 9 Zilhicce 838’de (6 Temmuz 1435) vefat eden Hûşeng Han, 1406’da Gond istilâcılarına karşı bir üs olarak kurduğu Hûşengâbâd’da defnedildi. Yerine Mahmûd Han Halacî’nin desteklediği büyük oğlu Gaznî Han Muhammed Şah unvanıyla tahta geçti.
Güneydeki komşularıyla dostane ilişkiler kuran Hûşeng Şah Gucerât Sultanlığı’nın baskılarına başarıyla karşı koydu. Hindû tebaaya müsamahakâr davrandı ve Racpûtlar’ı kendi ülkesine yerleşmeleri konusunda teşvik etti. Mâlvâ onun hükümdarlığı döneminde zengin bir şehir haline geldi. Âlimleri himaye etmesi sebebiyle çok sayıda âlim ve sûfî Mâlvâ’ya yerleşti. Bunlar arasında kendisinin de müridi olduğu Şeyh Mahdûm Kadı Burhâneddin, Gavsüddehr Seyyid Necmeddin, Şeyh Yûsuf Buda ve Hazret-i Şeyhülislâm zikredilebilir. Mândû’da bir medrese yaptıran Hûşeng Şah ticareti de teşvik etti. Hâkimiyet sahalarını kuzeyde Kelpî’ye, güneyde Kehirlâ’ya kadar uzattı. Aynı zamanda sanat sever bir hükümdar olan Hûşeng Şah Mândû’yu muhteşem bir şehir haline getirdi. Delhi Dervâzesi, Mescid-i Cum‘a ve kendi türbesi o devrin mimari özelliklerini taşımaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
G. Yazdani, Mandu: The City of Joy, Oxford 1929, s. 8-13; Ahmad Alawi, Şāhān-ı Mālvā, Lucknow, ts. s. 388-389; Bayur, Hindistan Tarihi, I, 388-389; U. N. Day, “The Independent Kingdom of Malwa”, CHIn., V, 898-906; S. A. A. Rizvi, The Wonder That Was India, London 1987, II, 66-67; E. Barnes, “Dhar and Mandu”, Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, XXI (1904), s. 339-391; J. Horovitz, “Dilâver Han”, İA, III, 587; T. W. Haig, “Hûşengşâh Gûrî”, a.e., V/1, s. 616; a.mlf., “Mandu”, a.e., VII, 282; a.mlf. - [Rizaul Islam], “Mālwā”, EI² (İng.), VI, 309; A. S. Bazmee Ansari, “Dilāwar Khān”, a.e., II, 276; J. Burton-Page, “Hūshang Shāh Ghūrī”, a.e., III, 638-639.
Abdülkerim Özaydın