HUDÛDÜ’l-ÂLEM
(حدود العالم)
Farsça yazılan ilk coğrafya kitabı.
Tam adı Ĥudûdü’l-Ǿâlem mine’l-meşrıķ ile’l-maġrib olan eser, Afganistan’ın kuzeyinde Cûzcân bölgesinde hüküm süren Ferîgūnîler hânedanından Emîr Ebü’l-Hâris Muhammed b. Ahmed’e sunulmuştur. Minorsky, müellifi belli olmayan eserin Ferîgūnîler’den İbn Ferîgūn tarafından yazıldığını ileri sürmüştür. 372 (982-83) yılında yazılan Ĥudûdü’l-Ǿâlem’in günümüze ulaşan tek nüshası, 656’da (1258) Ebü’l-Müeyyed Abdülkayyûm b. Hüseyin b. Ali el-Fârisî tarafından istinsah edilmiştir. Eseri ihtiva eden mecmuayı, Semerkantlı Mirza Ebü’l-Fazl Gülpâyigânî adlı bir Bahâî neşretmek şartıyla A. G. Toumansky’ye vermiştir. Muhammed b. Necîb Bekrân’ın Cihânnâme’si, Acebüzzaman Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed Nîşâbûrî’nin mûsikiyle ilgili küçük bir risâlesi ve Fahreddin er-Râzî’nin CâmiǾu’l-Ǿulûm’unun da yer aldığı mecmua Toumansky tarafından ilim âlemine tanıtıldığı için daha sonra L’anonyme de Toumansky ismiyle tanınmıştır.
Birçok kaynaktan faydalandığını söyleyen müellif sadece Batlamyus, Aristo ve eseri Meterologica’nın adını zikretmiştir. Bölgelerin tasnifi konusunda Batlamyus’un metodunu takip etmiş, ancak şehir ve bölgelerin enlem ve boylamlarına yer vermemiştir. Müellifin İbn Hurdâzbih, İstahrî, Mes‘ûdî ve Hemdânî gibi İslâm coğrafyacılarından da faydalandığı anlaşılmaktadır.
Altmış bir konuya ayrılan eserde müellif kendi zamanında bilinen denizler, adalar, dağlar, nehirler, çöller hakkında bilgi verdikten sonra ülke ve şehirleri anlatır. Ĥudûdü’l-Ǿâlem’de İslâm dünyası dışındaki yerlere ayrılan bölüm İslâm dünyasına ayrılandan daha fazladır. Diğer coğrafya kitaplarında İslâm dünyası tanıtılırken doğudan batıya doğru takip edilen sıra bu eserde güneyden kuzeye şeklinde uygulanmıştır. Müellif Horasan’ı ve aralarında Sîstan ile Hilmend boyunca uzanan şehirlerin bulunduğu sınır bölgelerini anlattıktan sonra kuzeye, yani Kafkasya ve sınır şehirlerinin tanıtımına geçmiştir. X. yüzyılda müslüman ülkelerin kültür ve ekonomi tarihi için değerli bir kaynak olan Ĥudûdü’l-Ǿâlem, Fars edebiyatının en eski mensur örneklerinden biri olması bakımından da önemlidir.
Toumansky Ĥudûdü’l-Ǿâlem’i neşretmek için ön çalışmalar yapmış, ancak bu çalışmaları tamamlayamadan ölmüştür. Eser daha sonra Barthold tarafından geniş bir inceleme yazısıyla birlikte yayımlanmış (Leningrad 1930), Minorsky bu neşri İngilizce’ye çevirmiştir (Hudūd al-‘Ālam: The Regions of The World, London 1937). Açıklama bölümünde eserde geçen özel adları ve yer adlarını daha ayrıntılı biçimde anlatan Minorsky metinden kaynaklanan problemleri de çözmeye çalışmıştır. Bu çevirinin ikinci baskısı Minorsky’nin yaptığı ilâvelerle birlikte (“Addenta to the Hudūd al-‘Ālam”, BSOAS, XVII [1955], s. 250-276) 1970’te Londra’da yapılmıştır. Ĥudûdü’l-Ǿâlem, Minûçihr Sütûde (Tahran 1340 hş.) ve Seyyid Celâl Tahrânî (Tahran 1352 hş.) tarafından da neşredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ĥudûdü’l-Ǿâlem (Sütûde), neşredenin önsözü; Storey, Persian Literature, II, 120; Safâ, Edebiyyât, I, 351, 621-622; a.mlf., Gencîne-i Süħan, I, 206-210; S. M. Ali, Arab Geography, Aligarh 1960, s. 89-90; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 223; V. Minorsky, Iranica: Twenty Articles, Tahran 1964, s. 327-332; Rypka, HIL, s. 460; Zehrâ-yi Hânlerî (Kiyâ), Ferheng-i Edebiyyât-ı Fârsî-yi Derî, Tahran 1348, s. 176; Ferheng-i Fârsî, V, 456; Sh. Inayatullah, “An Old Geography”, IC, XI/4 (1937), s. 540-542; S. Maqbul Ahmad, “Djughrāfiyā”, EI² (İng.), II, 581; DMF, I, 835; C. E. Bosworth, “Ĥudūd al-ǾĀlam”, EI² Suppl. (İng.), s. 376.
Rıza Kurtuluş