HEYD, Uriel
(1913-1968)
İsrailli şarkiyatçı, Osmanlı ve Türkiye tarihçisi.
Almanya’nın Köln şehrinde doğdu. 1934’te Kudüs’e göç etti ve orada İbrânî Üniversitesi’nin Doğu Araştırmaları Enstitüsü’nde Almanya’da iken başladığı şarkiyat tahsiline devam etti; 1939-1940 öğrenim yılında bulunduğu İstanbul Üniversitesi’nde Türkçe’sini ilerletti. 1943-1948 yılları arasında Jewish Agency’nin Ortadoğu siyasî şubesinde çalıştı. 1948’de İsrail Devleti’nin kurulması üzerine diplomatik göreve başladı ve önce Washington büyükelçiliğinde birinci sekreterlik, daha sonra Ankara büyükelçiliğinde müsteşarlık yaptı. 1951 yılında diplomatik görevi bırakarak Kudüs İbrânî Üniversitesi’nde ders vermeye başladı. 1959’da İslâm tarihi profesörü olduktan sonra Müslüman Halklar ve Ortadoğu Tarihi Bölümü’nün başkanlığına ve Doğu Araştırmaları Enstitüsü’nün müdürlüğüne getirildi. Hocalığı süresince üniversitedeki İslâm, Doğu ve Afrika araştırmalarının gelişmesine büyük katkı sağlayarak yerli ve yabancı bilim adamlarının ve öğrencilerin dikkatlerini buraya çekti; öğrencileri dünyanın çeşitli üniversitelerinde öğretim üyesi oldular. Heyd aynı zamanda Ortadoğu, Asya, Afrika araştırmaları yapan ve siyasetle ilgisi bulunmayan İsrail Müsteşrikler Cemiyeti’nin aktif üyesiydi. 13 Mayıs 1968’de Kudüs’te öldü.
Eserleri. Araştırmalarını genellikle İslâmî alanda yapmasına ve Arapça ile Farsça’yı da Türkçe kadar iyi bilmesine rağmen Heyd’in yayımlanmış çalışmalarının çoğu, Osmanlı Devleti’ni ve Türkiye Cumhuriyeti’ni ilgilendiren tarih, dil ve hukuk konuları üzerinedir. 1. Đāhir al-‘Umar: Şallīt ha-Galīl bame’ah ha-18 (Zâhir el-Ömer: XVIII. yüzyılda Celîle emîri [Kudüs 1942]). İlk eseri olup orijinal kaynaklara dayanılarak İbrânîce yazılmıştır. Eserde, Sayda’daki Osmanlı paşasına karşı isyan ederek Kuzey Filistin’in Celîle bölgesinde özerk bir yönetim kuran bedevî emîri Zâhir el-Ömer ve onun mücadelesi ele alınmıştır. 2. Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp (London 1950). Müellifin doktora tezini esas alarak hazırladığı, modern Türk milliyetçiliğinin merkezî şahsiyeti ve teorisyeni sıfatıyla Ziya Gökalp’in oynadığı rolü ve aynı zamanda onun İslâm ve laiklik hakkındaki fikirlerini sistematik biçimde incelediği bu eseri Kadir Günay Türk Ulusçuluğunun Temelleri (İstanbul 1979), Cemil Meriç de Ziya Gökalp: Türk Milliyetçiliğinin Temelleri (İstanbul 1980) adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir. 3. Language Reform in Turkey (Kudüs 1954). Türk dil reformu tarihini ve bu hususta karşılaşılan güçlükleri inceleyen bir çalışmadır. 4. Ottoman Documents on Palestine 1552-1615: A Study of the Firman According to the Mühimme Defteri (Oxford 1960). Heyd, birkaç yıl Türkiye’de Başbakanlık Arşivi ile diğer kurumlarda bulunan belgeler üzerinde çalışarak hazırladığı bu eserinde kullandığı belgelerin fotoğraflarını da vermiştir. Eserde o dönem Filistin’inin tarihi Osmanlı diplomasisi ve sosyal, ekonomik, dinî,
kültürel ve askerî şartlar açısından ele alınmış, özellikle sivil ve askerî yönetim, vergilendirme, ticaret, endüstri, vakıflar ve belediye hizmetleriyle müslüman ve azınlıklara ait kutsal yerler üzerinde durulmuştur. 5. Revival of Islam in Modern Turkey (Kudüs 1968). Heyd’in ölümünden hemen önce, kendi gözlemlerine dayanarak Menderes hükümetiyle birlikte Türkiye’de İslâmî uyanışı ele aldığı ve dinin giderek artan öneminin tahlilini yaptığı yirmi yedi sayfalık küçük bir kitaptır. 6. Studies in Old Ottoman Criminal Law (Oxford 1973). Hayatının son yıllarında Osmanlı Devleti’nde İslâm hukukunun uygulanışı konusuyla ilgilenen müellifin kaleme aldığı bu eser V. L. Ménage tarafından yayımlanmıştır. Fâtih Sultan Mehmed, II. Bayezid, Kanûnî Sultan Süleyman dönemlerinde ve XVII. yüzyılın ikinci çeyreğinde tatbik edilen ceza hukukuyla ilgili olan eserde ceza uygulamalarının yanı sıra hukuk sistemi, mahkemeler, davalar ve kanunlar ayrıntılı bir şekilde incelenir. Osmanlı hukuk ve adalet sistemi üzerine yeni bir yaklaşım sergileyen kitabın sonuna bir hukuk terimleri sözlüğü eklenmiştir.
Heyd, dokuz ayrı yazarın çalışmasından oluşan Studies in Islamic History and Civilization (Kudüs 1961) adlı eserin editörlüğünü de yapmıştır. Bu kitapta yer alan yazılar arasında onun “The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmut II” (s. 63-96) başlığını taşıyan makalesi önemlidir. Bu yazısında, o dönemdeki modernleşme teşebbüslerini ve ulemâ ile halk kesiminin Batılılaşma’ya karşı tavrını irdeler. Mahmut Makal’ın Bizim Köy’ünü de Ha-KŸfâr şellanū adıyla İbrânîce’ye çeviren Heyd (Tel Aviv 1951), böylece İsrail’de ve dünyanın başka yerlerinde İbrânîce okuyan insanlara o zamanın Türkiye’sindeki kırsal hayatla ilgili bir eseri tanıma fırsatı vermiş oldu.
Heyd birçok makale ve ansiklopedi maddesi yazdı. En önemlileri aşağıdakiler olmak üzere İngilizce ve İbrânîce yayımlanan makaleleri üç gruba ayrılabilir. 1. Modern Türkiye’de İslâm ve kültür: “Islam in Modern Turkey” (JRCAS, sy. 34 [Temmuz-Ekim 1947], s. 299-308); “Cultural Problems of Modern Turkey” (New Outlook, III/8 [Tel Aviv, Temmuz-Ağustos 1960], s. 13-23). 2. Osmanlı hukuk sistemi: “Kanun and Şarī‘a in Old Ottoman Criminal Justice” (Proceedings of the Israel Academy of Sciences and Humanities, III/1 [Kudüs 1967], s. 1-18); “Some Aspects of the Ottoman Fetvā” (BSOAS, XXXII/1 [1969], s. 35-56). 3. Osmanlı Devleti’nde yahudiler: “The Jewish Communities in Istanbul in the Seventeenth Century” (Oriens, VI [1953], s. 299-314); “Moses Hamon, Chief Jewish Physician to Sultan Süleyman the Magnificient” (Oriens, XVI [1963], s. 152-170; eserlerinin tam listesi için bk. Layish, BSMES, IX/1, s. 51-54).
BİBLİYOGRAFYA:
Gabriel Baer, “In Memory of Uriel Heyd” (U. Heyd, Revival of Islam in Modern Turkey, Jerusalem 1968 içinde), s. 5-6; The Times, London 20 May 1968; Ha-Aretz, Tel Aviv 13 June 1968; “The Works of Professor Uriel Heyd”, AAS, V (1969), s. 203-207; Halil İnalcık, “Prof. Dr. Uriel Heyd”, TTK Belleten, XXXIII/129 (1969), s. 115-116; A. Layish, “Uriel Heyd’s Contribution to the Study of the Legal, Religious, Cultural and Political History of the Ottoman Empire and Modern Turkey”, BSMES, IX/1 (1982), s. 35-54; N. Itzkowitz, “Heyd, Uriel”, EJd., VIII, 448.
Jacob M. Landau