HEREVÎ, Ali b. Ebû Bekir
(علي بن أبي بكر الهروي)
Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Alî el-Herevî el-Mevsılî (ö. 611/1215)
Kitâbü’l-İşârât ilâ maǾrifeti’z-ziyârât adlı eseriyle tanınan seyyah, Şâfiî âlimi.
542 (1147-48) yılında Musul’da doğdu. Heratlı bir çıkrıkçı olan babasının mesleğine nisbetle İbnü’l-Harrât, çok seyahat yapması dolayısıyla da “sâih” lakaplarıyla tanınır. Zehebî, onun Abdülmün‘im el-Furâvî’den ve Ebû Tâhir es-Silefî’den hadis aldığını, kendisinden de Sadr el-Bekrî ve başkalarının hadis rivayetinde bulunduğunu söyler (AǾlamü’n-nübelâǿ, XXII, 57). Kitâbü’l-İşârât adlı eserinden, Bizans İmparatoru Manuel Komnenos zamanında (1143-1180) İstanbul’a gittiği ve muhtemelen imparator tarafından kabul edildiği, 567 (1171-72) yılında Kudüs’ü, Halîl’i ve Filistin’in diğer bazı şehirlerini gezdiği, ertesi yıl Askalân Limanı’ndan İskenderiye yoluyla Mısır’a geçtiği anlaşılmaktadır.
572 (1176-77) yılından sonra Mağrib’e ve Sicilya’ya giden Herevî buradan dönerken Kıbrıs’a uğradı. 588’de (1192) kendisinin de içinde bulunduğu kafileye saldıran Haçlılar Herevî’nin kitaplarına el koydular. İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard, elçi gönderip kitaplarını iade etmek ve kendisiyle görüşmek istediğini bildirdiyse de bu teklifi kabul etmedi.
Herevî, mensur ve manzum hutbelerini topladığı el-ǾAcâǿib ve’l-âŝâr adlı eserini Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillah’a sundu ve halife tarafından hisbe teşkilâtının başına getirildi. Ömrünün sonlarında, Eyyûbîler’in Halep kolu hükümdarı Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’nin himayesine mazhar olan Herevî, şehrin dışında kendisi için inşa edilen Şâfiî medresesinde (el-Medresetü’l-Hereviyye) ders verdi. Yaptırdığı ribâtın masraflarını karşılamak üzere vakıflar tahsis etti. 611 Ramazanında (Ocak 1215) vefat ederek medresesinin köşesindeki türbesine defnedildi. Türbesinin üzerindeki kitâbe bizzat kendisi tarafından hazırlanmıştır. Semerkant’tan Sicilya’ya, Yemen’den İstanbul’a, Hindistan’dan Kuzey Afrika’ya kadar pek çok ülkeyi gezen Herevî, tarih ve coğrafya yanında simya ve tılsım gibi gizli ilimlerde de bilgi sahibiydi.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-İşârât ilâ maǾrifeti’z-ziyârât. Herevî, bazı dostlarının isteği üzerine kaleme aldığını söylediği bu eserinde Suriye, Filistin, Irak, el-Cezîre, Yemen, Mısır, Mağrib, Habeşistan, Hindistan, Mâverâünnehir, Horasan, İran, Azerbaycan, Hicaz, Anadolu, Akdeniz adaları ve İstanbul gibi çoğunu ziyaret ettiği şehir ve ülkelerin tarihi hakkında bilgi vermiş, buralarda gördüğü kabir, türbe, imaretlerle diğer tarihî eserleri tanıtmıştır. Janine Sourdel-Thomine kitabı tahkik ederek yayımlamış (Dımaşk 1953), daha sonra da Kitāb al-Ziyārāt: Guide des lieux de pèlerinage adıyla Fransızca’ya çevirmiştir (Damas 1957). 2. et-Teźkiretü’l-Hereviyye fi’l-ĥiyeli’l-ĥarbiyye. el-Melikü’z-Zâhir Gāzî için yazılan eser harp sanatına dairdir. Savaşlarda başarı kazanmanın ülkenin ve halkın kudret ve refahına, devletin iyi yönetilmesine bağlı olduğunu söyleyen müellif eserinin yarısına yakın bir kısmını siyasî meselelere, hükümdar ve vezirlerin niteliklerine, hâciblerin, valilerin, kadıların nasıl olması gerektiğine dair konulara ayırmış, daha sonra savaş aletleri hakkında bilgi vermiş, savaş taktiklerini ve bunlara karşı alınacak önlemleri anlatmıştır. Eserin 602 (1206) tarihli müellif hattı nüshası Âtıf Efendi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 2018). Janine Sourdel-Thomine’in Fransızca tercümesiyle birlikte neşrettiği eser (“Les conseils du Šayħ al-Harawī à un prince ayyūbide”, BEO, XVII [1961-1962], s. 205-266), daha sonra Mutî‘ Murâbıt tarafından yeniden yayımlanmış (Dımaşk 1972), el-Mektebetü’s-Sekāfeti’d-dîniyye de ayrı bir baskısını yapmıştır (Bûr Saîd, ts.). Kitap Mehmed Ârif Hilmi tarafından 1253’te (1837) Türkçe’ye çevrilmiş olup bunun yazma bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Fâtih, nr. 3469). 3. Kitâbü Menâzili’l-arż źâti’ŧ-ŧûl ve’l-Ǿarż. Herevî, günümüze ulaşmayan bu eserinde karşılaştığı bazı zâhid ve velîlerden söz etmiş, ayrıca yetmiş belde hakkında topladığı yetmiş kadar hadisi ve çeşitli rivayetleri nakletmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1827; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 47). 4. el-Vaśıyyetü’l-Hereviyye. Herevî’nin siyasetle ilgili tavsiyelerini ihtiva eden eser, J. Sourdel-Thomine tarafından Fransızca tercümesiyle yayımlanmıştır (“Le testament politique du Shaykh ǾAlī al-Haravī”, Islamic and Arabic Studies, Leiden 1965).
Kâtib Çelebi’nin el-Ħuŧabü’l-Hereviyye adıyla kaydettiği (Keşfü’ž-žunûn, I,
715) ve Ziriklî’nin mev‘izaya dair olduğunu söylediği (el-AǾlâm, IV, 266) eser büyük bir ihtimalle el-Vaśıyyetü’l-Hereviyye’dir. Yine Kâtib Çelebi’nin kaydettiği (Keşfü’ž-žunûn, II, 964) Ziyârâtü’ş-Şâm, Kitâbü’l-İşârât’ın ilk bölümü olmalıdır. Kitâbü’l-Uśûl adlı eser ise sadece Hediyyetü’l-Ǿârifîn’de zikredilmektedir (I, 705).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Müstevfî, Târîħu Erbil (nşr. Sâmi es-Sakkār), Bağdad 1980, I, 151-155; Münzirî, et-Tekmile, II, 315-316; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 346-348; İbn Vâsıl, Müferricü’l-kürûb (nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl), Kahire 1957-60, III, 224-225; Ebü’l-Fidâ, el-Muħtaśar, III, 122; İbnü’s-Sâbûnî, Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl (nşr. Mustafa Cevâd), Beyrut 1406/1986, s. 202-203; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 56-57; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 611-620, s. 79-80; İbnü’l-Verdî, Tetimmetü’l-Muħtaśar fî aħbâri’l-beşer, Kahire 1285, II, 132; Safedî, el-Vâfî, XII, 13; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân, IV, 22; Keşfü’ž-žunûn, I, 715; II, 964, 1827; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, V, 49; Kâmil el-Bâlî el-Halebî, Nehrü’ź-źeheb fî târîħi Ĥaleb (nşr. Mahmûd Fâhûrî - Şevkī Şa‘s), Halep 1345/1926, II, 293; Ahlwardt, Verzeichnis, VII, 603; Râgıb et-Tabbâh, İǾlâmü’n-nübelâǿ bi-târîħi Ĥalebe’ş-şehbâǿ, Halep 1342/1924, II, 226-227; Brockelmann, GAL, I, 629-630; Suppl., I, 879; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 705; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 266; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 47; a.mlf., MuǾcemü muśannifi’l-kütübi’l-ǾArabiyye, Beyrut 1406/1986, s. 337-338; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrafiyyi’l-ǾArabî (nşr. Selâhaddin Osman Hâşim), Moskova 1957, s. 320-322; Zekî M. Hasan, er-Raĥĥâletü’l-müslimûn fi’l-Ǿuśûri’l-vüsŧâ, Beyrut 1401/1981, s. 89-93; Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye fî mektebâti Türkiyye, Beyrut 1402/1982, III, 53-54; İbrâhim es-Sâmerrâî, “Kitâbü’t-Teźkireti’l-Hereviyye fi’l-ĥiyeli’l-ĥarbiyye li-ǾAlî b. Ebî Bekr el-Herevî”, ǾÂlemü’l-kütüb, XV/1, Riyad 1414/1994, s. 78-83; J. Sourdel-Thomine, “al-Harawī āl-Mawśılī”, EI² (İng.), III, 178.
Cevat İzgi