HELL, Josef
(1875-1950)
Alman şarkiyatçı ve Sâmî diller uzmanı.
14 Haziran 1875 tarihinde Almanya’nın Vilsbiburg şehrinde doğdu. 1896-1898’de Münih’te Fritz Hommel’in yanında Sâmî dilleri tahsil ettikten sonra Erlangen Üniversitesi’nden mezun oldu. Arap şiirine duyduğu özel ilgiden dolayı Arap dili ve edebiyatı üzerine araştırma yapmak amacıyla 1898-1899’da Mısır, Filistin ve Suriye’ye gitti. Beyrut’ta kaldığı bir yıl boyunca Luvis Şeyho’nun yanında bilgisini ilerletti. Daha sonra Münih’e döndü ve İslâmiyet öncesi Arap şiirinin sözlüğünü hazırlamayı planlayan hocası F. Hommel’in teşvikiyle Emevîler devrinde Araplar’ın üç hiciv şairinden biri olan Ferezdak üzerinde çalışmaya başladı. 1900’de doktorasını verdi; arkasından iki sömestr boyunca Berlin’de Ed. Sachau’nun yanında bulunduktan sonra Münih’e geçerek 1903’te Al-Farazdaķ’s-Lieder auf die Muhallabiten başlıklı teziyle doçent, 1908’de profesör oldu. 1911’de Erlangen’e yerleşti; 1913’te ordinaryüs profesör unvanını aldı. 4 Ocak 1950 tarihinde aynı şehirde öldü.
Eserleri. A) Telif Eserleri. 1. Al-Farazdak’s Lobgedicht (Loblied) auf al-Walīd b. Jazīd (Leipzig 1902). Doktora tezidir. Ferezdak’ın şiirleri ve bunlara dayanarak yazılmış biyografisiyle onun Emevî Halifesi II. Velîd için kaleme aldığı kasidelere dairdir. 2. Die Kultur der Araber (Leipzig 1910, 1919). 1907 kışında Münih’te verdiği konferansların metinlerinden meydana gelmiştir. Kremer, Wellhausen ve Grimme gibi şarkiyatçıların daha önceki çalışmalarını da göz önünde bulunduran Hell “İslâm’dan Önce Araplar”, “Muhammed”, “Fetihler Dönemi”, “Emevîler”,
“Bağdat”, “Kuzey Afrika ve İspanya” başlıkları ile altı bölüm oluşturan konferanslarında Arap kültürünün gelişmesi ve misyonu üzerinde durur. Birinci bölümde genel olarak kültürlerin doğuşu ve gelişmesine temas edildikten sonra Araplar’ın İslâm’dan önceki hayat tarzları, kültür, sanat, ticaret ve inançları hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, Hz. Peygamber ile birlikte dünyanın önemli bir kesiminde meydana gelen değişimin dinî, siyasî, kültürel yönden değerlendirilmesi, üçüncü bölümde hilâfet konusu, fetih hareketleri ve sonuçları gibi konular ele alınmıştır. Dördüncü bölüm, Hz. Osman’dan sonra başlayan hilâfet tartışmalarını ve her yönüyle Emevîler’i inceler. Beşinci bölümde İslâmiyet’in yayılması, Abbâsîler’in İslâmiyet’e yaptığı hizmetler, içteki çekişmeler, mezheplerin ortaya çıkışı, dinî ve tabii ilimler sahasında kaydedilen gelişmeler ele alınır. Son bölümde İslâmiyet’in Kuzey Afrika ve Avrupa’ya yayılışı ve müslümanların buralardaki faaliyetleri, geride bıraktıkları eserler, yetiştirdikleri âlimler ve Avrupa’nın İslâm kültüründen etkilenişi üzerinde durulur. Bu eser S. Hudâbahş tarafından The Arab Civilization adıyla İngilizce’ye tercüme edilmiştir (Cambridge 1925; Kalküta 1926; Lahore 1943). 3. Von Muhammed bis Ghazālī (Jena 1915, 1923). İslâmiyet’in esaslarının teorik ve pratik yönden incelendiği eserin giriş bölümünde Ortadoğu’da hâkim olan dinlere ve topluluklara kısaca temas edildikten sonra Hz. Muhammed’in ortaya çıkışı, peygamber olarak ilâhî vahyi tebliğ edişi, İslâmiyet’in yayılması, vahyin özelliği ve tesiri, Kur’an’ın yazılması ve derlenmesi, hadisler, mezheplerin oluşması ve İslâm filozof ve fıkıhçılarıyla başlıca eserleri ele alınmış, sonraki bölümlerde inanç esasları, ahlâk, cihad ve evlilik gibi konulara dair bazı âyetlerin tercümelerine yer verilmiştir. Ebû Hanîfe ve el-Fıķhü’l-ekber’le ilgili bölümde Ebû Hanîfe’nin İslâm akaidinin esasları hakkındaki görüşleri, bunu takip eden Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’ye dair bölümde Ehl-i sünnet ve’l-cemâat’in inanç sistemi, arkasından Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin Kitâbü’l-LümaǾ adlı eserinin üçüncü kısmındaki tartışma, Ebü’l-Leys es-Semerkandî bölümünde vahiy meselesi ve Gazzâlî’ye ayrılan son bölümde de onun çeşitli eserlerinde yer alan ibadet ve ahlâkla ilgili görüşleri incelenmiştir.
B) Neşirleri. 1. Diwan des Farazdaq, 2. Hälfte (München 1900). Daha önce R. Boucher, Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshaya (Ayasofya, nr. 3884) dayanarak Ferezdak divanını neşretmeye başlamış (Paris 1870-1875), ancak ilk 3000 beyitten sonra bu çalışma durmuştu. Hell, 1898 yılında İstanbul’dan eserin fotoğraflarını sağlayarak yazma nüshanın kalan kısımlarını yayımladı. Bu arada, 467 numaralı kasideden itibaren yazmada eksiklik olduğunun farkına varmış ve Boucher’in istinsah ettiği nüsha ile Cambridge Kütüphanesi’nde bulunan nüshayı karşılaştırıp ortaya çıkardığı altmış bir sayfalık kısmı Diwan des Farazdaq, 2. Hälfte B adı altında tıpkıbasım olarak neşretmiştir (Leipzig 1901). 2. Abū Hanīfa, al-Fıkh al-akbar (Jena 1915, tercümesiyle birlikte). 3. Muĥammad b. Sallām al-Ğumaĥī, Die Klassen der Dichter (Leiden 1916). Hell, 1910’da Kahire’deki el-Mektebetü’l-Hidîviyye’de üzerinde çalıştığı İbn Sellâm el-Cumahî’nin Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ adlı eserini altı yıl sonra yayımlamıştır. Daha sonra Chester Beatty Kütüphanesi’nde (Dublin) kitabın bir başka nüshası bulunmuş ve Arthur John Arberry tarafından Bulletin of the School of Oriental and African Studies’te (XIII, [1949-1950], s. 7-22, 602-615) bu nüsha ile Hell’in neşri karşılaştırılarak onun bazı eksiklik ve okunuş farklılıkları ihtiva ettiği ortaya konulmuştur. Üç yıl sonra eser Mahmûd Muhammed Şâkir tarafından tekrar yayımlanmış (Kahire 1952), Hell’in neşri de 1982’de Beyrut’ta bir kere daha basılmıştır. 4. Neue Hudailiten-Diwane (I, Hannover 1926; II, Leipzig 1933). Kahire’de el-Mektebetü’l-Hidîviyye’de çalışırken bulduğu Hüzeyl kabilesi şairlerine ait bazı divanların neşridir. Eserin I. cildinde Ebû Züeyb el-Hüzelî’nin, II. cildinde Sâide b. Cüeyye, Ebû Hırâş, Mütenahhil ve Üsâme b. Hâris’in divanları ile tercümeleri yer almaktadır.
Hell, bunlardan başka çeşitli ilmî dergi ve armağan kitaplarında genellikle Arap şiiri ve şairleriyle ilgili birçok makale yayımlamış, ayrıca bazı araştırmacılara eski Arapça metinlerin tercümesi hususunda yardımcı olmuştur (eserlerinin tam listesi için bk. Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, XIV, 388-390).
BİBLİYOGRAFYA:
G. Pfannmüller, Handbuch der Islam-Literatur, Leipzig 1923, s. 34, 40, 47, 51, 61, 167, 195, 256, 261; J. Fück, Die arabischen studien in europa, Leipzig 1955, s. 317-318; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 437; Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, s. 424-425; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1992, XIV, 388-390; H. Wehr, “Hell, Joseph”, Neue Deutsche Biographie, VIII, Berlin 1969, s. 473.
Mehmet Kanar