HATÎB-i AYASOFYA
(خطيب آياصوفيه)
(ö. 983/1575 [?])
Osmanlı âlimi, hatip ve şeyhülkurrâ.
Adı Hamdullah, babasının adı Hayreddin olup bazı kaynaklarda Hamdi Efendi diye anılır (Abdurrahman Hibrî, vr. 16b). Kendisi de Mevlidü’n-nebî adlı eserinde (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4510, vr. 25b) Hamdî mahlasını kullanmıştır. Keşfü’ž-žunûn’da (II, 1168) babasının Hayrullah olduğu kaydediliyorsa da diğer kaynaklarda ve kendi eserlerinde Hayreddin adı geçmektedir. Babası Hayreddin ile Kanûnî Sultan Süleyman’ın hocası olarak tanıtılan Kastamonulu Hayreddin’in (Taşköprizâde, s. 442; Sicill-i Osmânî, II, 315) aynı kişi olması muhtemeldir. Hamdullah Efendi, Kanûnî devrinden itibaren kırk yıl kadar Ayasofya Camii’nde cuma hatipliği yaptığı için (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I,
334; Abdurrahman Hibrî, vr. 16b) “Hatîb-i Ayasofya” diye meşhur olmuştur.
Hatipliği yanında Ayasofya Medresesi’nde uzun yıllar müderrislik yapan Hamdullah Efendi’nin şeyhülkurrâ oluşu ve eserlerinin konusu dikkate alındığında daha çok kıraat ilminde derinleştiği anlaşılır (Abdurrahman Hibrî, vr. 16b; Ahmed Bâdî Efendi, II, 336). Nitekim ömrünün sonlarına doğru Edirne Selimiye Dârülkurrâsı’na ilk şeyhülkurrâ olarak tayin edilmiş ve ölümüne kadar bu görevde kalmıştır. Rusûħu’l-lisân adlı eserindeki bir tanıtma notunda (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 8203/3, vr. 60a) onun 981 (1573) yılında Edirne’de şeyhülkurrâ olduğu belirtilir. “Teberrüken” tayin edildiği bu görevde yaklaşık iki yıl kadar hocalık yaptıktan sonra 983 (1575) yılı civarında yetmiş yaşlarında vefat ettiği tahmin edilmektedir. Bazı kaynaklarda 943 (1536), 948 (1541) ve 963 (1556) olarak zikredilen (Sicill-i Osmânî, II, 244; Brockelmann, II, 651; Kehhâle, IV, 75; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 334) vefat tarihleri yanlış olmalıdır.
Eserleri. 1. ǾUmdetü’l-Ǿirfân fî vaśfi ĥurûfi’l-Ķurǿân. 948’de (1541) yazılarak Kanûnî Sultan Süleyman’a ithaf edilen eser, “râ” kafiyeli 260 beyitlik Arapça bir tecvid kitabı olup yazma nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi ile (Ayasofya, nr. 4796/1; Lâleli, nr. 61/1) Ankara’da Millî Kütüphane’de (nr. 2503/2) bulunmaktadır. 2. Cevâhirü’l-ikyân fî şerhi Umdeti’l-irfân. ǾUmdetü’l-Ǿirfân’ın Türkçe mensur şerhi olup 956 Muharremi ( Şubat 1549) sonlarında tamamlamıştır. Yazma nüshaları Süleymaniye (Hamidiye, nr. 17; Esad Efendi, nr. 16), Beyazıt Devlet (nr. 187; Veliyyüddin Efendi, nr. 24), Gazi Hüsrev Bey (nr. 3372) kütüphanelerinde ve Ankara’da Millî Kütüphane’de (nr. 5528) kayıtlıdır. 3. Rusûħu’l-lisân fî ĥurûfi’l-Ķurǿân. Yine tecvid konusunda “elif” redifli 143 beyitlik Arapça bir manzumedir. 959’da (1552) Kanûnî’ye ithaf edilen eserin yazma nüshaları Ankara’da Millî Kütüphane ile (nr. 2503/3) Beyazıt Devlet (nr. 8203/3) ve İstanbul Üniversitesi (AY, nr. 2673) kütüphanelerindedir. 4. Vesîletü’l-itkān fî şerhi Rusûhi’l-lisân. Rusûħu’l-lisân’ın Türkçe mensur şerhi olan ve 960’ta (1553) yazılan eserin çeşitli yazma nüshaları vardır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 68, Şehid Ali Paşa, nr. 34/2, Lala İsmâil Paşa, nr. 7, Sâliha Hatun, nr. 1/2; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 149/1, 156, 207/2; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 127; Berlin, Ahlward, I, 203; Leiden, nr. 1647; ayrıca bk. Brockelmann, II, 650). 5. Füyûżü’l-itķān fî Vücûhi’l-Ķurǿân. Füyûżât fi’l-ķırâǿati’s-sebǾa adıyla da zikredilen bu eserin de çeşitli yazma nüshaları mevcuttur (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 223; Ankara Millî Ktp., nr. 99; İzmir Millî Ktp., nr. 1386/1; Afyon Gedik Ahmed Paşa Ktp., nr. 17581/2; Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Ktp., nr. 3959). 6. Mevlidü’n-nebî. Türkçe manzum bir mevliddir. Dîbâceden sonra tevhid, fıtrat-ı âlem, fıtrat-ı Âdem, velâdet-i nebî, mu‘cizât, mi‘rac, münâcât, vefat ve hâtime bölümlerinden oluşan eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 4510) kayıtlıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 442; Keşfü’ž-žunûn, I, 902; II, 1168; Abdurrahman Hibrî, Enîsü’l-müsâmirîn fî târîhi Edirne, Süleymaniye Ktp., Raşid Efendi, nr. 616, vr. 16b; Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde-i Edirne, Beyazıt Devlet Ktp., nr. 10.392, II, 336; Sicill-i Osmânî, II, 244, 315; Osmanlı Müellifleri, I, 274-275; Brockelmann, GAL Suppl., II, 650; Îżâĥu’l-meknûn, II, 217, 705; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 334; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 75; Oktay Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri Âbideleri, İstanbul 1949, s. 60; K. Dobrača, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo 1963, I, 104; Baltacı, Osmanlı Medreseleri, s. 610; Ali Yardım, İzmir Millî Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, İzmir 1992, I, 39.
Cemil Akpınar