HASRET MOHÂNÎ
(حسرت موهاني)
(ö. 1951)
Hindistanlı gazeteci, şair ve siyaset adamı.
Kuzey Hindistan’da Utar Pradeş eyaletinde küçük bir kasaba olan Mohân’da en kuvvetli ihtimale göre 1880 yılında doğdu. İmam Ali er-Rızâ’nın soyundan geldiği ileri sürülen Nîşâburlu bir seyyid ailesine mensuptur. Atalarından Seyyid Mahmûd en-Nîsâbûrî’nin Hindistan’a geldikten sonra 615’te (1218) Mohân kasabasını kurarak buraya yerleştiği rivayet edilir.
Devlet hizmetinde bulunan seçkin bir ailenin çocuğu olan Seyyid Fazlülhasan Hasret Mohânî ortaokulu Mohân’da, lise-yi Fetihpûr’da okudu. Fetihpûr’daki mektepte Mevlânâ Seyyid Han Zâhirülisâm gibi değerli hoca ve âlimlerin öğrencisi olması gelişmesine büyük katkı sağladı. Bu yıllarda Abdülvehhâb adlı bir şeyhe intisap etti. Daha sonra devlet bursu kazanarak Aligarh’ta üniversite düzeyinde bir yüksek okul olan Mohammedan Anglo-Oriental College’a girdi. Buradaki öğrencilik yıllarından itibaren Kuzey Hindistan müslümanlarının siyasî ve kültürel hayatıyla yakından ilgilenmeye başladı. Öğrenci derneğinin en faal üyelerinden biri oldu. Faaliyetlerinden dolayı okulun İngiliz yöneticisi tarafından iki defa okuldan uzaklaştırıldı. 1903’te mezun olunca gazeteci olarak hayatını sürdürmeye karar verdi. Aynı yıl Urdû-i MuǾallâ adlı Urduca bir dergi çıkardı. Panislâmizmi savunan ve İngilizler’e karşı direnmeyi tavsiye eden yazıları müslüman gençlik üzerinde etkili oldu. Hindistan’ın bağımsızlığa kavuşmasının Hindûlar’la iş birliği sayesinde gerçekleşebileceği konusunda müslümanları ikna etmeye çalışan Hasret Mohânî bu amaçla Hindistan Kongre Partisi’ni destekledi. Urdû-i MuǾallâ’nın Nisan 1908’de çıkan sayısında yayımlanan “Mısır’da İngiliz Eğitim Politikası” adlı imzasız bir makale dolayısıyla İngiliz yetkilileri tarafından tutuklandı. Halkı isyana teşvik ettiği gerekçesiyle dergisi kapatıldı. 1909’da hapisten çıktıktan sonra Urdû-i MuǾallâ’yı tekrar yayımlamaya başladı. Dergide bir süre siyasî konulara temas etmedi. Ancak I. Dünya Savaşı öncesinde değişen dünya şartları onu yeniden müslümanların siyasî durumlarıyla ilgilenmeye yöneltti. Trablusgarp ve Balkan savaşları sırasında Osmanlılar’a yardım için Hint müslümanlarından topladığı paraları İstanbul’da Hilâliahmer Cemiyeti’ne gönderdi. 1916’da, Ubeydullah Sindî’nin önderlik ettiği İngiliz aleyhtarı muhalefetle ilişkisi olduğu gerekçesiyle tutuklanmasına halk sert tepki gösterdi. 1917’de şeyh Mevlânâ Abdülbârî tarafından kendisine Kādiriyye ve Çiştiyye hilâfeti verildi.
Hasret Mohânî, Kasım 1919’da başlayan hilâfet toplantılarında önemli rol aldı ve Hindistan Hilâfet Hareketi’nin lider kadrosu içerisinde bulundu. 1921 yılında Ahmedâbâd’da toplanan Hindistan Müslümanları Birliği’nin başkanlığını yaptı. Hindistan’ın bağımsızlığını savunduğu için 1922’de tekrar tutuklandı ve iki yıl sonra serbest bırakıldı. 1925 yılında Komünist Parti’nin kongresinde başkanlık yapması, bu arada hem müslüman hem de komünist olduğunu söylemesi itibarını büyük ölçüde zedelemesine rağmen Urdû-i MuǾallâ dergisini yayımlamaya ve Hindistan Müslümanları Birliği içinde siyasî faaliyette bulunmaya devam etti. 1932’de hacca gitti. Kahire’de düzenlenen Filistin Kongresi’ne (1938) Hindistan müslümanlarının temsilcisi olarak katıldıktan sonra iki yıl süren bir Avrupa seyahatine çıktı. Ülkesine dönünce Hindistan Müslümanları Birliği’nin bağımsız Pakistan devleti kurma isteğine karşı tavır aldı. 1942 yılından itibaren bir Hindistan konfederasyonu kurma planını gerçekleştirmeye çalıştıysa da sonuç alamadı. 1946’da Hindistan Müslümanları Birliği’nin adayı olarak Birleşik Eyaletler Yasama Konseyi ve Hindistan Kurucu Meclisi’ne üye seçildi. Pakistan devleti kurulduktan sonra Kanpûr’da yaşamayı tercih etti. 13 Mayıs 1951’de Leknev’de öldü.
Eserleri. 1. Külliyyât. Urdu edebiyatının önemli gazel şairlerinden olan Hasret Mohânî’nin çeşitli tarihlerde yayımlanmış on adet divanının Mevlânâ Cemâl Miân Ferengî tarafından yapılan toplu basımıdır (2. bs., Lahore 1959). 2. Şerĥ-i Dîvân-ı Ġālib (Karaçi 1965). XIX. yüzyıl Urdu şairlerinden Gālib Mirza Esedullah’ın divanının şerhidir. 3. Nikât-ı Süħan (Haydarâbâd, ts.). Urdu şiiri hakkında bir incelemedir. 4. İntiħâb-ı Urdû-i MuǾallâ (Aligarh, ts.). Urdû-i MuǾallâ dergisinde 1903-1908 yılları arasında çıkan yazılarından derlediği bir eserdir. Hasret Mohânî’nin bazı şiirlerini Rahim Ali İngilizce tercümeleriyle birlikte yayımlamıştır (Kanpûr 1922).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdülkavî Desnevî, Ĥasret Kī Siyâsî Zindegî, Desna 1959; A. C. Niemeijer, The Khilafat Movement in India 1919-1924, The Hague 1972, s. 83, 85, 129, 137, 140; A. Schimmel, Islam in the Indian Subcontinent, Leiden 1980, s. 217; Muhammed Sadiq, A History of Urdu Literature, Bombay 1984, s. 502; Khalid Hasan Qādiri, Hasrat Mohani, Delhi 1985; Mahmûd Birilvî, Muħtaśar Târîħ-i Edeb-i Urdû, Lahor 1985, s. 208-211; Ferzâne Seyyid, Nuķūş-i Ĥasret, Lahor 1986, s. 159-166; G. Allana, Eminent Muslim Freedom Fighters, Delhi 1986, s. 215-225; T. L. Sharma, Hindu-Muslim Relations in All-India Politics 1913-1925, Delhi 1987, s. 71, 73, 124, 126, 141; Md. Muzaffar Imam, The Role of Muslims in the National Movement, Delhi 1987, s. 130, 146, 181, 183, 190; T. L. Sharma, Hindu-Muslim Relations in All-India Politics 1913-1925, Delhi 1987, s. 71, 73, 124, 126, 141, 143; Indian Muslims in Freedom Struggle (ed. P. N. Chopra), New Delhi 1988, s. 107; İbâdet Birilvî, “Ĥasret Mohânî”, UDMİ, VIII, 203-205; F. C. R. Robinson, “Ĥasrat Mohānī”, EI² Suppl. (İng.), s. 360-361.
Rıza Kurtuluş