HASAN PADİŞAH KÜMBETİ
Ahlat’ta XIII. yüzyıla ait mezar anıtı.
Ahlat’ın Tahtısüleyman mahallesinin güney kısmında ve Karaşeyh Mezarlığı’nın kuzeydoğusunda, üzerine yapıldığı tepenin siluetine hâkim bir yerde bulunmaktadır. Yapı, yine Ahlat’ta bulunan Ulukümbet’ten (Usta-Şâgird Kümbeti, Çubuklu Kümbet) sonra büyük ölçüde olan ikinci mezar anıtıdır.
İçinde üç mezar bulunan yapı, kapısının üzerindeki girift bir istif halinde nesih hattıyla yazılmış iki satırlık kitâbeye göre 673 yılının Recep ayında (Ocak 1275) Melikü’l-ümerâ Mahmûd b. Hüsâmeddin Hasan Aka için inşa edilmiştir; diğer iki mezardan birinde de veziri Hasan Ali yatmaktadır. Halk arasında kümbetin Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan’a ait olduğuna inanılıyorsa da aslında Hasan Padişah denilen zat Moğollar’ın Ahlat hâkimidir.
Evliya Çelebi’nin 1655 yılında Ahlat’a geldiği zaman içine girdiği ve, “...Birçoğu kurumuş iskelet halindedir. Hatta bir zenci yüzlü çocuk, elinde sopası ile ayak üzerinde bekçi gibi duvara dayalı durmaktadır. Gayet korkulu bir yüzdür. Türbedarı yoktur. Kapıları Revan fâtihi Murad Han’ın ziyaret etmesinden beri kapalıdır...” (Seyahatnâme, IV, 134) diye anlattığı yapı Hasan Padişah Kümbeti, adını andığı padişah da 1635’te Revan ve Tebriz seferine çıkan IV. Murad’dır. Mumyaların, 1910 yılında mum adağı yapan kadınların yol açtığı bir yangın sonucunda yandığı bilinmektedir (Abdürrahim Şerif, s. 68). Kümbet de bu yangından zarar görmüştür, ama büyük ölçüde yıkılmasının sebebi herhalde başka bir âfettir.
Hasan Padişah Kümbeti, altta kare planlı cenazelikle (mumyalık) bunun üzerindeki daire planlı ziyaret mahallinden (mescid) meydana gelmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1969 yılında başlatılan restorasyon çalışmaları sonucunda cenazelikle gövdenin kuzeye bakan çeyrek kısmı dışında kalan yerleri tamamen yenilenmiştir. Cenazeliğin yuvarlak kemerli girişi, doğu cephesinin kuzeydoğu köşesine yakın bir yerde bulunmaktadır. Çapraz tonoz örtülü mekân üç duvarındaki mazgal pencerelerden ışık alır; bu pencerelerden batıdakinin sövesi zencirek, güneydekininki ise zikzak motifleriyle bezelidir. Diğerlerine göre daha sade olan doğu penceresi alınlığında iri bir rozet, yanlarında basit bir süsleme bandı görülmektedir. İçeride bulunan üç mezardan biri diğerlerinden büyüktür.
Ziyaret mahallinin onikigen kaidesi cenazeliğe köşelerdeki çift ters üçgen pahlar vasıtasıyla bağlanmıştır. Bunun üzerinde konik külâhlı silindirik gövde yükselir. Kuzey cephede yer alan kapıya çıkış iki taraftan taş basamaklı dar merdivenlerle sağlanmıştır. Kapı, kenarlarında burmalı sütunçeler bulunan yedi sıra mukarnas kavsaralı bir açıklık halindedir; mukarnasların içleri kabartma rûmî ve palmetlerle bezelidir. Üzeri iç içe geçme sekizgenler ve palmet dizileriyle süslü geniş bir bordür kapıya çerçeve teşkil eder. Batı, güney ve doğu yönlerine açılan üç pencere beşer sıra mukarnas kavsaralıdır. Geometrik bezemeli dar bir bordürün çevrelediği nişlerinin içindeki kuşatma kemeri üzerinde birer gülbezek göze çarpar.
Türbenin dış yüzeyi, içlerinde girift saç örgüleri bulunan bordürler, kaval silmelerle bağlantılı yüzeysel kemerler ve bunların içinde yer alan gülbezeklerle (toplam on altı adet) süslenmiştir. Kapı ve pencere aralarına rastlayan yerlere üçgen kesitli ince uzun nişler açılmış ve bunlara çerçeve teşkil eden dar bordürün içi zikzak motifiyle doldurulmuştur. Üzerinde birbirine paralel fitiller bulunan ve tamamı yeni olan konik külâhın eteğini iki sıra mukarnaslı saçak frizi dolanmaktadır. Halen oldukça bakımlı durumda bulunan Hasan Padişah Kümbeti, mimarisi ve süslemesi bakımından Ahlat kümbetlerinin özelliklerini bünyesinde toplayan ilçenin en gösterişli mezar anıtlarından biridir.
BİBLİYOGRAFYA:
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, IV, 134; H. F. B. Lynch, Armenia, Travels and Studies, New York-Bombay 1901, s. 292; Abdürrahim Şerif [Beygü], Ahlat Kitabeleri, İstanbul 1932, s. 67-68, şekil 12; Gabriel, Voyages, I, 248; Nermin Tabak, Ahlat Türk Mimarisi, İstanbul 1972, s. 15; Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul 1973, II, 140; a.mlf., Anadolu’da İlk Türk Mimarîsi, Ankara 1991, s. 109; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Ankara 1977, II, 259-262; Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Kümbetleri: Selçuklu Dönemi, Ankara 1986, I, 76-83; a.mlf., “Bitlis-Ahlat. Hasan Padişah Kümbeti Onarımı”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, sy. 1, Ankara 1974, s. 47-68; Faruk Sümer, “Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar”, TTK Belleten, L/197 (1986), s. 459, 469; a.mlf., Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1990, s. 58, 66; Recep Yaşa, Bitlis’te Türk İskânı: XII-XIII. Yüzyıl, Ankara 1992, s. 53- 55, rs. 8, şekil 7; İbrahim Kafesoğlu, “Ahlat ve Çevresinde 1945’te Yapılan Tarihî ve Arkeolojik Tetkik Seyahatı Raporu”, TD, I/1 (1949), s. 174; A. Süheyl Ünver, “Ahlat’tan Geçerken”, Hayat Tarih Mecmuası, II/ 8, İstanbul 1971, s. 6-9; Ara Altun, “Ahlat: Mezar Âbideleri”, DİA, II, 22.
Enis Karakaya