HARÎRÎZÂDE

(1850-1882)

Tibyânü vesâǿili’l-ĥaķāǿiķ adlı eseriyle tanınan sûfî müellif.

İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mehmed Kemâleddin olup Rifâî şeyhlerinden Seyyid Abdurrahman el-Harîrî’nin oğludur. Soyu, Rifâiyye tarikatının pîri Ahmed er-Rifâî’nin torunlarından ve tarikatın Harîriyye kolunun kurucusu Ebü’l-Hasan Ali el-Harîrî’ye (ö. 645/1248) ulaşır. Hayatı hakkında bilinenler, tasavvuf ve tarikatlar tarihine dair şimdiye kadar yazılmış en geniş eser olma niteliğini taşıyan Tibyânü vesâǿili’l-ĥaķāǿiķ adlı eserinde verdiği bilgilere dayanmaktadır.

İlk öğreniminden sonra rüşdiyeye devam eden Harîrîzâde özel olarak Arapça, mantık ve belâgat dersleri aldı. On yedi yaşında iken babası vefat edince bir süre ticaretle meşgul oldu. Ancak daha sonra tekrar ilme yönelerek Allâme Şâkir Efendi’nin Śaĥîĥ-i Buħârî derslerine devam etti. 1869 yılında akrabalarını ziyaret için gittiği Halep’te dört ay kaldıktan sonra Şeyh Abdüllatif Buhârî ile birlikte İstanbul’a döndü ve onu evinde misafir ederek kendisinden Hanefî fıkhına dair bazı metinleri okudu, hadis dersleri aldı; ayrıca Şeyh Kāsım el-Mağribî’nin hadis derslerine devam etti.

Harîrîzâde, 1872 yılında İstanbul’a gelen son dönem Melâmîliğinin pîri Muhammed Nûrü’l-Arabî’yi Boyacıköyü’ndeki evinde misafir ederek kendisine intisap etti. Ondan Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Fuśûśü’l-ĥikem ve er-Risâletü’l-aĥadiyye’sini, İbnü’l-Fârız’ın et-Tâǿiyyetü’l-kübrâ’sını okudu ve hilâfetnâme aldı. 1873’te mürşidini ziyaret etmek için gittiği Üsküp’ten dönerken Selânik’e uğrayarak Şeyh Ali Rızâ Efendi ve Şeyh Edib Lutfi efendilerle görüştü. Ali Rızâ Efendi’den Ramazâniyye, Edib Lutfi Efendi’den de Sinâniyye hilâfetnâmesi aldı. Ertesi yıl Mısır’a giderek bir süre orada kaldı. 1875 yılında Edirne’ye gidip döndükten sonra bir daha İstanbul’dan ayrılmadı.


Fâtih Kütüphanesi’nde kısa bir dönem süren hâfız-ı kütüblük görevi dışında resmî bir görevi bulunmayan Harîrîzâde, Hırkaişerif semtindeki evinde eser telifi ve irşadla meşgul oldu. Meşhur eseri Tibyânü vesâǿili’l-ĥaķāǿiķ’ı tamamladıktan üç yıl sonra 2 Zilkade 1299 (15 Eylül 1882) tarihinde vefat etti. Eyüp’teki Şeyh Hasib Efendi Rifâî Dergâhı hazîresine defnedildi.

Tasavvufun yaşandığı bir ortamda büyüyen ve on beş yaşında babasından Rifâiyye’nin Harîriyye ve Halvetiyye’nin Bekriyye kolu ile Hafneviyye, Şeyh Abdüllatif Buhârî’den Kādiriyye, Şeyh Şerefeddin Edirnevî’den Sezâiyye icâzetlerini alan Harîrîzâde 200’e yakın tarikatın bazılarına rivayet yoluyla, bazılarına ise bizzat intisap ederek icâzet almıştır. Ancak onun asıl tasavvufî şahsiyetini belirleyen kişi, Melâmî pîri olmasının yanı sıra Bektaşîliğe de ruhen nisbeti bulunan Muhammed Nûrü’l-Arabî’dir. Osmanlı Müellifleri sahibi Bursalı Mehmed Tâhir Harîrîzâde’nin en tanınmış mürididir.

Eserleri. Harîrîzâde tasavvufa dair Arapça ve Türkçe kırka yakın eser telif etmiştir. A) Arapça Eserleri. 1. Tibyânü vesâǿili’l-ĥaķāǿiķ* fî beyâni selâsili’ŧ-ŧarâǿiķ. 400’den fazla kaynak kullanarak telif ettiği üç büyük ciltten oluşan eser bir tarikatlar ansiklopedisi mahiyetinde olup tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Fâtih [İbrâhim Efendi], nr. 430-432). 2. Cevâhirü mülûki’l-Ǿaliyye fî bevâhiri sülûki’ş-Şâźeliyye (Süleymaniye Ktp., Şâzelî Tekkesi, nr. 57, müellif hattı). Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin hayatı ve Şâzeliyye tarikatının esaslarına dairdir. 3. Esrârü’l-maǾîn fî şerĥi esmâǿi’l-erbaǾîn (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3034). 4. Feyżü’l-muġnî min ĥadîŝi men ŧalebenî (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898). Eserde ilâhî aşk ve muhabbetullah konuları incelenmiştir. 5. Żiyâǿü’l-bedr şerĥu Ĥizbi’l-baĥr (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2662). Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin Ĥizbü’l-baĥr adlı hizbinin şerhidir. 6. Śalâtü’l-itĥâf bi-Şerĥi Śalâti’s-Saķķāf (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 940, müellif hattı). Şeyh İbn Ebü’l-Hasan Sakkāf’ın okuduğu salâtü selâmın şerhidir. 7. Reşĥâtü’l-esnâ Ǿalâ teveccühâti’l-esmâǿ (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 290). SebǾu teveccühât ve cemǾu tevessülât adlı evrâdın şerhidir. 8. el-Mevridü’l-ħâś bi’l-ħavâś fî tefsîri sûreti’l-İħlâś. Yakup Çiçek tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (İstanbul 1996). 9. Şerĥu beyti Mevlânâ Câmî (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/4, müellif hattı). Abdurrahman-ı Câmî’nin, “Kâinatta her şey vehim veya hayal veya aynadaki akisler veya gölgelerdir” anlamındaki Arapça beytinin şerhidir. 10. Seyrü’l-esmâǿ ve sırrü’l-müsemmâ (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/1, müellif hattı). Rifâiyye tarikatında uygulanan on iki esmânın şerhidir.

B) Türkçe Eserleri. 1. Fecrü’l-esmâ ve subhu’l-müsemmâ (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3159). Tasavvuftaki zikir usullerinden esmâ-i seb‘anın şerhidir. 2. Rûşen-i Dilnüvâz (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2753). Mahmud Şebüsterî’nin Gülşen-i Râz adlı eserinin şerhidir. 3. Fashu Dürri’l-ağlâ şerhu devri’l-a‘lâ (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 964). İbnü’l-Arabî’nin Devrü’l-aǾlâ adlı virdinin şerhidir. 4. Hakîkatü’t-tarîka (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/4, müellif hattı). Abdülganî en-Nablusî’nin bir mektubunun bazı ilâvelerle birlikte tercümesidir. 5. Hadîkatü’l-hakîka (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898/2, müellif hattı). Fahreddin Irâkī’nin Farsça bir risâlesinin tercüme ve şerhidir. 6. İmdâd fi’l-mebde‘ ve’l-meâd (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2906). Hasan Sezâî Efendi’nin mebde ve meâdla alâkalı sözlerinin şerhidir. 7. İrfânü’l-âşıkīn alâ Burhâni’s-sâlikîn (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2706). Muhammed Nûrü’l-Arabî’nin Nažarü’ŧ-ŧâlibîn burhanü’s-sâlikîn adlı eserinin tercümesidir. 8. Kenzü’l-feyz (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2631, müellif hattı). Tasavvufî ve itikadî konulara dairdir. 9. Medâr-ı Vâhidiyyet ve Merkez-i Ahadiyyet (Süleymaniye Ktp., Şâzelî Tekkesi, nr. 27/3; Tırnovalı, nr. 898/6). Seyrü sülûk makamlarının anlatıldığı bu risâle Osman Türer tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (EAÜİFD, sy. 9 [1990], s. 321-328). 10. Şerhu Evrâdi’l-üsbûiyye (İÜ Ktp., TY, nr. 263/1). İbnü’l-Arabî’ye ait evrâdın Muhammed Nûrü’l-Arabî tarafından yapılan Arapça şerhinin tercümesidir. 11. Şerhu Virdi’s-settâr (İstanbul 1287). Halvetiyye tarikatının pîr-i sânîsi Yahyâ-yı Şirvânî’nin Virdü’s-settâr adlı virdinin şerhidir. 12. Tarfetü’l-müstersile ale’t-tuhfeti’l-mürsele (Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 317). Seyyid Muhammed b. Fazlullah Hindî’nin Tuĥfetü’l-mürsele adlı eserinin tercüme ve şerhidir. 13. Mededü’l-Bekrî min seyyidi’l-Bekrî (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4680, müellif hattı). Şeyh Şemseddin Mustafa el-Bekrî’nin menkıbelerine dairdir.

BİBLİYOGRAFYA:

Harîrîzâde, Tibyân, I, vr. 81a, 290a-b, 292b, 293a, 299a; II, vr. 129a; III, vr. 304a-b; a.mlf., el-Mevridü’l-ħâś bi’l-ħavâś fî tefsîri sûreti’l-İħlâś (nşr. Yakup Çiçek), İstanbul 1996, nâşirin girişi; Bursalı Mehmed Tâhir, Kibâr-ı Meşâyihten On İki Zâtın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1316, s. 52, 53; Osmanlı Müellifleri, I, 155; Hüseyin Vassaf, Sefîne, III, 84, 85; Abdülbaki [Gölpınarlı], Melâmilik ve Melâmiler, İstanbul 1931, s. 326; Muallim Vahyî, Bursalı Tâhir Bey, İstanbul 1335, s. 123; Tomar-Melâmîlik, s. 86; Yakup Çiçek, Harîrîzâde Mehmed Kemaleddin: Hayatı-Eserleri ve Tibyânü vesâili’l-hakâik fî beyâni selâsili’t-tarâik Muhtevası-Kaynakları (öğretim üyeliği tezi, 1982), MÜİF; a.mlf., “Harîrîzade Mehmed Kemaleddin Efendi”, MÜİFD, sy. 7-10 (1995), s. 407-484.

Yakup Çiçek