HARAŞÎ, Muhammed b. Abdullah
(محمد بن عبد الله الخرشي)
Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Alî el-Haraşî el-Mâlikî (ö. 1101/1690)
İlk Ezher şeyhi.
1010 (1601) yılında Mısır’ın Buhayre bölgesindeki Ebûharaş köyünde doğan Haraşî (Hırşî) temel eğitimini babasından aldı. Daha sonra Ezher’e girerek İbrâhim b. İbrâhim el-Lekānî ve Nûreddin el-Uchûrî gibi âlimlerden tefsir, hadis, fıkıh, sîret, mantık ve nahiv okudu. Mâlikî mezhebinde devrinin fıkıh otoritelerinden biri oldu. Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhına dair el-Muħtaśar adlı eserine yazdığı şerh ile tanındı. Ayrıca hadis, akaid, mantık, nahiv ilimlerinde müstakil eserler kaleme aldı ve bu sahalardaki bazı temel kaynaklara şerh veya hâşiyeler yazdı. Akboğa Medresesi’nde Cündî’nin el-Muħtaśar’ı ile kendisinin eş-Şerĥu’ś-śaġīr’i yanında hadis, akaid, nahiv, ferâiz ve matematikle ilgili dersler okuttu. Aralarında Ebû Sâlim el-Ayyâşî ve Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî gibi meşhur kişilerin de bulunduğu pek çok öğrenci yetiştirdi ve XVII. yüzyılda ihdas edilen Ezher şeyhliğine getirilen ilk âlim oldu. İslâm dünyasının her tarafından birçok talebe, âlim ve devlet adamı ile çeşitli düzeylerde irtibatları bulunan Haraşî 27 Zilhicce 1101’de (1 Ekim 1690) Kahire’de vefat etti.
Eserleri. 1. eş-Şerĥu’ś-śaġīr Ǿalâ Muħtaśarı Ħalîl. Halîl b. İshak el-Cündî’nin el-Muħtaśar’ının özet halinde bir şerhidir (yazma nüshası için bk. Muhammed el-Âbid el-Fâsî, I, 419). Daha çok Mağrib bölgesinde meşhur olan eser üzerine Ali b. Ahmed el-Adevî ve Muhammed b. Muhammed el-Attâr ez-Zimâmî gibi âlimler tarafından hâşiyeler yazılmıştır. 2. eş-Şerĥu’l-kebîr Ǿalâ Muħtaśarı Ħalîl. el-Muħtaśar’a daha geniş kapsamlı bir şerh yazması yönündeki umumi istek üzerine hazırladığı bir başka şerhtir. Eser hem müstakil olarak (I-V, Kahire 1306) hem de Adevî hâşiyesiyle birlikte (I-VIII, Bulak 1299, 1318, 1319) basılmıştır. 3. Risâle fi’l-ĥulüvvât. Harap vakıfların hisse karşılığı imarına dair bazı hükümleri ihtiva eden bir risâle olup Kemâl Yûsuf el-Hût’un tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut 1410/1990). 4. Müntehe’r-raġbe fî ĥalli elfâži’n-Nuħbe. İbn Hacer el-Askalânî’nin hadis usulüne dair Nuħbetü’l-fiker’inin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 664). 5. Şerĥu’l-Muķaddimeti’l-Âcurrûmiyye. İbn Âcurrûm’un nahve dair el-Âcurrûmiyye adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1288). 6. Ĥâşiye Ǿalâ Îsâġūcî. Îsâġūcî’nin Esîrüddin el-Ebherî’ye ait Arapça versiyonu üzerine Zekeriyyâ el-Ensârî’nin yazdığı el-MuŧŧalaǾ adlı şerhin hâşiyesidir (bu eserlerin yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 610; II, 102, 103, 416; Suppl., I, 612; II, 97, 98, 334). Haraşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin ǾAķīdetü ehli’t-tevĥîd eś-śuġrâ (Ümmü’l-berâhîn, es-Senûsiyye, el-ǾAķīdetü’ś-śuġrâ) adlı eserine de bir şerh yazmış olup bu kitabını Fas Sultanı İsmâil b. Şerîf’e ithaf ve takdim etmiştir (Kādirî, III, 18).
BİBLİYOGRAFYA:
Ayyâşî, er-Riĥletü’l-ǾAyyâşiyye, Rabat 1397/1977, II, 359; Kādirî, Neşrü’l-meŝânî, III, 18-23; Adevî, Ĥâşiyetü’ş-Şeyħ ǾAlî el-ǾAdevî, Bulak 1318 → Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), I, 2-3; Murâdî, Silkü’d-dürer, IV, 63; Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, I, 113-114; Serkîs, MuǾcem, I, 810; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 317; Brockelmann, GAL, I, 610; II, 102, 103, 414, 416; Suppl., I, 612; II, 97, 98, 334, 438; Îżâĥu’l-meknûn, II, 182; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 302; Karatay, Arapça Basmalar, II, 359; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 118; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 278; X, 210-211; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 687; Muhammed el-Âbid el-Fâsî, Fihrisü maħŧûŧâti ħizâneti’l-Ķaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1979-83, I, 418-421; II, 532; III, 172-176, 245-246; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyye elletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 166; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 352-353; el-Ezherü’ş-şerîf fî Ǿîdihi’l-elfî, Kahire 1403/1983, s. 238; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 206; Şüyûħu’l-Ezher (nşr. Vezâretü’l-İ‘lâm), Kahire, ts., s. 14; el-Ķāmûsü’l-İslâmî, II, 227.
Cengiz Kallek