HANCİÇ, Mehmet
(1906-1944)
Son dönem İslâm âlimlerinden.
16 Aralık 1906’da Saraybosna’da doğdu. Babası, Hanciç ailesine mensup tanınmış kişilerden Muhamedaga’dır. İlk öğrenimini Saraybosna’da tamamladıktan sonra 1926’da İlâhiyat Lisesi’ni (Šeriatska Gimnazija) bitirdi. Aynı yıl Kahire’ye giderek Ezher Üniversitesi’ne girdi. 1931 yılında mezun olunca babası ile birlikte hac farîzasını yerine getirerek Sarabosna’ya döndü. Ertesi yıl Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde stajyer hoca ve idare heyeti başkanı olarak göreve başladı. 1937 yılına kadar sürdürdüğü bu görevden sonra Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ne birinci kütüphaneci ve ardından da müdür tayin edildi. Bu sırada kütüphanenin 2000’in üzerinde kitabı kapsayan bir katalogunu hazırladı. 1939’da kütüphanedeki görevine ek olarak Saraybosna Yüksek İlâhiyat Okulu’nda (Viša Islamska Šerijatsko - Teološka Škola) tefsir ve usûl-i fıkıh dersleri okutmaya başladı. Mayıs 1944’te bu okula resmen tayin edildi. II. Dünya Savaşı esnasında zor günler geçiren ve Bosna-Hersek halkının meseleleriyle yakından ilgilenen Hanciç, 1943’te Saraybosna’da kurulan Halk Kurtuluş Heyeti’nin başkanlığına seçildi. 29 Temmuz 1944’te Saraybosna’da vefat etti. Yakınları onun hastahanede tıbbî bir müdahale sırasında öldürüldüğü kanaatindedir.
Fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsir, hadis ve kelâm sahalarında bilgi sahibi olan Hanciç hitabet kabiliyetiyle de tanınmış, vaazları geniş halk kitlesi tarafından ilgiyle takip edilmiş, Bosna Diyanet İşleri yetkililerince kendisine Bosna-Hersek’in bütün merkez camilerinde vâizlik görevi verilmiştir. Saraybosna’daki dostları ve talebeleri için düzenlediği özel derslerde çeşitli İslâmî ilimlere ait kaynak eserleri tercüme ve şerheden Hanciç’in bölgede İslâmî ve kültürel faaliyetin canlanmasında önemli katkıları olmuştur.
Hanciç, üyesi olduğu Merhamet adındaki müslüman yardımlaşma derneğinin 1934’te yayımlanan bildirisini kaleme almış, el-Hidaje derneğinde kuruluşundan itibaren (1936) icra heyeti üyesi olarak görev yapmış, daha sonra başkanlık görevine getirilmiştir (1939-1944). Eserlerinin bir kısmı bu dernek tarafından neşredilmiştir.
Eserleri. Otuz sekiz yıl gibi kısa bir ömür sürmesine rağmen Hanciç telif ve tercüme çeşitli eserlerin yanı sıra 300’ün üzerinde makale yazmıştır. Makalelerini genellikle Yugoslavya İslâm Dini Teşkilâtı’nın yayın organı Glasnik dergisi ile Hikmet, Novi Behar ve Anali dergilerinde yayımlamıştır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. el-Cevherü’l-esnâ fî terâcimi Ǿulemâǿi ve şuǾarâǿi Bosna (Kahire 1349/1930; nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1413/1992). Hanciç, eserlerini Arapça, Türkçe veya Farsça yazmış 223 Bosnalı âlim ve şairin hal tercümesini ihtiva eden bu eserini Kahire’deki öğrencilik yıllarında yazmıştır. Kişi adlarına göre alfabetik olarak düzenlenen kitabın giriş kısmında istifade edilen kaynakların bir kısmı belirtildikten sonra İslâm’ın Avrupa’da, özellikle Bosna-Hersek’teki yayılışı, bölgenin coğrafî durumu ve Boşnak kültürü hakkında bilgi verilmektedir. 2. Knjizevni Rad Bosansko-Hercegovackih Muslimana (Bosna-Hersek müslümanlarının ilmî ve edebî çalışmaları) (Sarajevo 1934). Eser, Hanciç’in 1933-1934 yıllarında Glasnik dergisinde yayımlanan makalelerinden meydana gelmiştir. 3. Uvod u Tefsirsku i Hadisku Nauku (tefsir ve hadis ilmine giriş) (Sarajevo 1937). Novi Behar dergisinde tefrika edilen ve daha sonra müstakil olarak basılan eser Bosna-Hersek, Kosova ve Makedonya’da lise seviyesindeki medreselerde ders kitabı olarak okutulmaktadır. 4. Ǿİlmü’l-kelâm (Sarajevo 1934). Ortaokullar için hazırlanmış bir din dersi kitabıdır. 5. Arapska Gramatika i Sintaksa (Sarajevo 1936). Yine ortaokullar için Šačir Sikirić ve Muhamed Pašić ile birlikte hazırlanmış Arapça ders kitabıdır. 6. es-Sünne (Pedeset Izabranih Hadisa). Tuzla’da çıkan Hikmet dergisinde yayımlanmış elli hadis şerhini ihtiva etmektedir. 7. Vazovi (Sarajevo 1943). Hanciç’in, Bosna’nın çeşitli yerlerinde verdiği vaaz ve konferansların metinlerini içine almaktadır. 8. MecmaǾu’l-biĥâr fî târîħi’l-Ǿulûm ve’l-esfâr. Hanciç, ilimler tarihi hakkında yazmayı planladığı eserin birinci bölümünde ilimlerin gelişmesi ve meşhur âlimlerin hal tercümelerine yer vermeyi düşünmüş, ikinci bölümünü ise
Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ž-žunûn adlı eserine yönelik tenkitli bir çalışma olarak tasarlamış, ancak her iki bölümden birer cilt telif edebilmiştir. Birinci bölümün ilk cildi uzun bir mukaddime ile birkaç bab ve fasıldan ibarettir. İkinci bölümün I. cildi olarak yazılan ve “el-Mücelledü’l-evvel min Teźyîli Keşfi’ž-žunûn” adını taşıyan kısımda 4110 kitap adı kaydedilmiştir. Bu cildin sonunda telifinin 1931 yılında Saraybosna’da tamamlandığına işaret edilmiştir (eserin yazma nüshası için bk. Dobrača, Katalog, I, 9). 9. Risâletü’l-ĥaķķi’ś-śaĥîĥ fî iŝbâti nüzûli seyyidine’l-Mesîĥ. Boşnakça tercümesi de mevcut olan bu risâle, R. Y. Ebied ve M. J. L. Young tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (bk. bibl.).
Kahire’deki öğrencilik yıllarında Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin Kitâb fî ĥayâti’l-enbiyâǿ fî ķubûrihim adlı risâlesiyle (Risâletü ĥayâti’l-enbiyâǿ adıyla, Kahire 1349) İbn Teymiyye’nin el-Kelimetü’ŧ-ŧayyib min eźkâri’n-nebî (Kahire 1349) adlı eserini bazı notlarla birlikte yayımlayan Hanciç, Hasan Kâfî Akhisârî’nin Ravżâtü’l-cennât fî uśûli’l-iǾtiķādât ve Nižâmü’l-Ǿulemâǿ ilâ ħâtemi’l-enbiyâǿ, İbn Sînâ’nın Risâle fi’l-ħavf mine’l-mevt, Ali Dede Bosnevî’nin Muĥâđarâtü’l-evâǿil’i ile diğer bazı eserleri Boşnakça’ya tercüme etmiştir. Hırvat Ansiklopedisi’ndeki (Hrvatska Enciklopedija, I-V) Boşnak kültürüne ait maddelerle, el-Hidaje derneğinin teşvikiyle yayımlanan Sarajevska Rezolucija (Sarajevo 1941) ve Poruka Glavnog Odbora el-Hidaje Muslimanima Bosne i Hercegovine (Sarajevo 1942) gibi eserler onun tarafından hazırlanmıştır. Hanciç’in henüz yayımlanmamış eserleri Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (Osman Laviç, Anali GHB, sy. 13-14 [1987], s. 37-52).
el-Hidaje, Udruenje Uleme BiH-Glavni Odbor ve Rijaset Islamske Zajednice u RBiH kurumları tarafından 18 Aralık 1994’te Saraybosna’da Hanciç adına bir sempozyum düzenlenmiş, bu sempozyum dolayısıyla müellifin en önemli makaleleri Islamska Misao H. Mehmeda Handήića-Izbor Radova adıyla yayımlanmıştır (Sarajevo 1994). Aynı yıl Hırvatistan’ın başşehri Zagreb’de İslâm Kültür Merkezi’nde Safvet Beg Bašagić, Mehmed Handήić ve Edhem Mulabdić adına düzenlenen sempozyuma sunulan bildiriler, Islam i Kultura Bosnjaka u Djelima Safvetbega Basagiça, Mehmeda Handήića i Edhema Mulabdića (Zbornik Radova Četvrtog Simpozija) adıyla basılmıştır (Zagreb 1994).
BİBLİYOGRAFYA:
Hamdija Kreševljaković, “Hadήi Mehmed ef. Handήić”, Narodna Uzdanica-Kalendar za 1945. Godinu, Sarajevo 1944, s. 24-31; Zeki Mücâhid, el-AǾlâmü’ş-şarķıyye, Kahire 1369/1950, II, 174; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 306; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 280; Kasim Dobrača, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo 1963, I, s. VI, VIII, 9-10, 221, 339-343, 346, 384, 510; a.mlf., “Handήić kao Vjerski Učenjak”, el-Hidaje, VIII/2-3, Sarajevo 1944-45, s. 53-58; a.mlf., “Rad Handήića u El-Hidaji i Njegov Društveni Rad Uopce”, a.e., VIII/2-3 (1944-45), s. 82-88; Mahmud Tralji‘, “Hadήi Mehmed Efendija Handήić-έivot i Rad”, Bakije-Kalendar za 1970. Godinu, Sarajevo 1970, s. 88-93; a.mlf., Istaknuti Bošnjaci, Zagreb 1994, s. 45-54; a.mlf., “Hadήi Mehmed Efendija Handήić-έivot i Rad”, Islam i Kultura Bošnjaka u Djelima Safvetbega Bašagióa, Mehmeda Handčióa i Edhema Mulabdióa (Zbornik Radova Četvrtog Simpozija), Zagreb 1994, s. 135-143; a.mlf., “Bibliografija Radova Hadήi Mehmed ef. Handήića”, el-Hidaje, IV/4-5, Sarajevo 1940-41, s. 118-128; IV/6 (1940-41), s. 159-164; VIII/2-3 (1944-45), s. 111-115; a.mlf., “el-Dήevheru’l-Esna... Mehmeda Handήića i Njegov Doprinos Proučavanju Knji-ήevnosti Naših Muslimana na Orijentalnim Jezicima”, Vjesnik Društva Bibliotekara Hrvatske, XIV/1-2, Zagreb 1968, s. 178-182; Fehim Nametak, Pregled Knjičevnog Stvaranja Bosansko-Hercegovačkih Muslimana na Turskom Jeziku, Sarajevo 1989, s. 13, 58-60, 63, 67, 69, 70, 72, 74, 75; H. Laoust, Raskoli u Islamu, Zagreb 1989, s. 332; Islamska Misao H. Mehmeda Handčióa-Izbor Radova, Sarajevo 1994; Devad Hodić, “Handήić Kao Konzervativni Reformist”, Islam i Kultura Bošnjaka u Djelima Safvetbega Bašagióa, Mehmeda Handčióa i Edhema Mulabdióa (Zbornik Radova Četvrtog Simpozija), Zagreb 1994, s. 145-151; Šefik Kurdi‘, “Hadis u Djelima Mehmed ef. Handήića”, a.e., s. 167-176; Ševko Omerbašić, “Mehmed Handήić-Povjesničar Islama kod Bošnjaka i na Balkanu”, a.e., s. 153-165; Mustafa Busuladić, “Lo Scrittore Hadήi Mehmed Handήić di Sarajevo”, OM, XXII (1942), s. 4; Osvit, sy. 127, Sarajevo 6.08.1944; Fejzulah Hadzibajrić, “Gajenje Islamske Obrazovanosti kod Nas i Hadήi Mehmed ef. Handήić”, el-Hidaje, VIII/2-3, Sarajevo 1944-45, s. 88-92; Mehmed Mujezinovi‘, “Posljednji knjiήevni radovi hadήi Mehmed ef. Handήića”, a.e., VIII/2-3 (1944-45) s. 95-99; R. Y. Ebied - M. J. L. Young, “An Exposition of the Islamic Doctrine of Christ’s Second Coming, as Presented by a Bosnian Muslim Scholar”, Orientalia Lovaniensia Periodica, V, Leuven 1974, s. 127-137; a.mlf.ler, “Handήić”, EI² Suppl. (İng.), s. 354; Osman Lavi‘, “Rukopisi Hadήi Mehmed ef. Handήića u Gazi Husrevbegovoj Biblioteci”, Anali GHB, sy. 13-14 (1987), s. 37-52; Fazileta Hafizovi‘, “Islamska Misao H. Mehmeda Handήića-Izbor Radova”, POF, sy. 42-43 (1995), s. 232-233.
Bekir Sadak - Muhammed Aruçi