HALVÂNÎ
(الحلواني)
Ebû Muhammed Şemsüleimme Abdülazîz b. Ahmed el-Halvânî (ö. 452/1060 [?])
Hanefî fakihi.
Buharalıdır. Babası helva yapıp sattığı için Halvânî (Halvâî) nisbesiyle anılır. Ebû Abdullah Guncâr el-Buhârî, Ebû Sehl Ahmed b. Muhammed el-Enmâtî ve Ebû Ali Hüseyin b. Hıdır en-Nesefî gibi âlimlerden ders okudu. Aralarında Şemsüleimme es-Serahsî, Ebü’l-Usr el-Pezdevî, Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî, Ebû Bekir Muhammed b. Ali ez-Zerencerî ve oğlu Bekir b. Muhammed ez-Zerencerî, Muhammed b. Hasan en-Nesefî, Abdülazîz b. Muhammed en-Nahşebî’nin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Özellikle fıkıh alanında derin bilgi sahibi olan Halvânî, kendi zamanında Buhara yöresinde Hanefî âlimlerinin en önde geleniydi. Kemalpaşazâde onu “meselede müctehid” âlimlerden sayar.
Halvânî’nin vefat yeri ve tarihi konusunda farklı rivayetler mevcuttur. Talebesi Abdülazîz b. Muhammed en-Nahşebî, Şâban 452’de (Eylül 1060) Keş’te vefat ettiğini söylerken Sem‘ânî aynı yerde 448 (1056) veya 449 (1057) yılında öldüğünü ve Buhara’ya götürülerek Kelâbâz mahallesinde defnedildiğini, Zehebî ise Şâban 456’da (Ağustos 1064) Buhara’da öldüğünü kaydetmektedir.
Eserleri. 1. el-Mebsûŧ. Fıkha dair olan eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Ayasofya, nr. 1381). Sekiz cüzden meydana gelen eserin başından iki yaprak eksik olup 224. yaprağa kadar bir müstensih, 764. yaprağa kadar olan bölümü bir başka müstensih tarafından istinsah edilmiş ve burada el-Mebsûŧ’un son cüzünün tamamlandığı belirtilmiştir. Ancak kitaba daha sonra kimin tarafından yazıldığı bilinmeyen bir cüz daha eklenmiştir. 2. Meclis min mecâlisi Şemsi’l-eǿimme el-Ĥalvânî fî śıfati eşrâŧi’s-sâǾa ve maķāmâti’l-ķıyâme. İki nüshası tesbit edilen eserin Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yazmada (Esad Efendi, nr. 1446/3, vr. 43a-73b) bu şekilde kaydedilen adı Bibliothèque Nationale’deki nüshada (nr. Arabe 2800, vr. 442b-465b) Śıfatü eşrâŧi’s-sâǾa ve maķāmâti’l-ķıyâme olarak geçer. Kitabın başında verilen bilgiden anlaşıldığına göre Halvânî’nin imlâ ettirdiği bu eser, talebesi Serahsî tarafından düzenlenmiştir. Bundan dolayı Kâtib Çelebi (Keşfü’ž-žunûn, II, 1079), Brockelmann (GAL Suppl., I, 638) ve Muhammed Hamîdullah (İA, X, 503-504) eseri Serahsî’ye nisbet etmişlerdir. Nitekim sadece Paris nüshasını gören Zeki Sarıtoprak da kitabı Serahsî’ye nisbet ederek Śıfatü eşrâŧi’s-sâǾa adıyla yayımlamıştır (Kahire 1414/1993).
Kâtib Çelebi, Halvânî’nin Fetâvâ adlı bir eseri bulunduğunu kaydetmekte (Keşfü’ž-žunûn, II, 1224) ve Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Serez, nr. 1166) Müntaħabü’l-fetâvâ adlı eser ona nisbet edilmekteyse de Şemsüleimme es-Serahsî (ö. 483/1090), Kādîhan (ö. 592/1196) ve Burhâneddin el-Mergīnânî (ö. 593/1197) gibi daha sonra yaşamış âlimlerden nakillerde bulunulması eserin Halvânî’ye nisbetini imkânsız kılmaktadır. Kâtib Çelebi Halvânî’nin ayrıca şu eserlerini de zikreder: Şerĥu Edebi’l-ķāđî li-Ebî Yûsuf, Şerĥu’l-CâmiǾi’l-kebîr, Şerĥu’l-Ĥiyel li’l-Ħaśśâf, Şerĥu’s-Siyeri’l-kebîr, eş-Şürûŧ, el-Fevâǿid, Kitâbü’l-Kesb, Kitâbü’n-Nafaķāt, el-VâķıǾât (Keşfü’ž-žunûn, I, 46, 568, 695; II, 1014, 1046, 1298, 1452, 1467, 1999).
BİBLİYOGRAFYA:
Halvânî, Meclis min mecâlisi Şemsi’l-eǿimme el-Ĥalvânî (nşr. Zeki Sarıtoprak, Serahsî, Śıfatü eşrâti’s-sâǾa adıyla), Kahire 1414/1993, nâşirin önsözü; İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, III, 111, 303; Sem‘ânî, el-Ensâb, IV, 193, 194; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVIII, 177-178; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 429-430; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 35; Kemalpaşazâde, Beyânü Ŧabaķāti’l-müctehidîn, Ankara Cebeci Halk Ktp., nr. 678, vr. 62b; Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-ulûm, I, 734; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, s. 345-346; Keşfü’ž-žunûn, I, 46, 568, 695; II, 1014, 1046, 1079, 1224, 1298, 1452, 1467, 1999; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 95-96; Brockelman, GAL Suppl., I, 638; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 577; Ziriklî, el-AǾlâm, IV, 14; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, V, 243; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 39; M. Hamidullah, “Serahsî”, İA, X, 503-504.
Kâmil Şahin