HALLÂL, Ebû Bekir

(أبو بكر الخلاّل)

Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hârûn el-Hallâl (ö. 311/923)

Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini derleyen Hanbelî fakihi.

234 (848) veya 235 (849) yılında Bağdat’ta doğdu. Fıkhı Ahmed b. Hanbel’in talebelerinden öğrendi. Ebû Bekir el-Merrûzî, İmam Ahmed’in iki oğlu Sâlih ve Abdullah ile amcasının oğlu Hanbel b. İshak, Ebû Dâvûd es-Sicistânî, İbrâhim el-Harbî, Hasan b. Arefe, Ya‘kūb b. Süfyân el-Fesevî, Abbas b. Muhammed ed-Dûrî, Ebû Bekir Muhammed b. İshak es-Sâgānî gibi pek çok hocadan ders aldı.

Ahmed b. Hanbel’in fıkhî görüşlerini ve fetvalarını toplamak için Suriye, Cezîre, Mısır ve İran’da pek çok bölgeyi dolaştı; buralarda İmam Ahmed’den veya onun öğrencilerinden ders alan pek çok âlimle görüştü; İmam Ahmed’in görüşlerini derleyip el-CâmiǾ adlı eseri meydana getirdi. Bu eseriyle Hanbelî mezhebini yok olmaktan kurtardı ve mezhep içinde bir otorite haline geldi. Kendisinden önce Hanbelîlik henüz müstakil bir mezhep hüviyetini kazanmamıştı. Ebû Bekir Muhammed b. Hüseyin b. Şehriyâr, “Hepimiz Ebû Bekir el-Hallâl’e tâbiyiz. İmam Ahmed’in ilmine vâkıf olma ve onu derleme konusunda hiç kimse kendisini geçememiştir” der (Hatîb, V, 113; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIV, 298).

Bağdat’taki Mehdî Camii’nde ders veren Hallâl mezhebin yayılmasına hizmet eden çok sayıda ilim adamı yetiştirdi. Öğrencileri arasında Gulâmü’l-Hallâl lakabıyla tanınan Abdülazîz b. Ca‘fer, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muzaffer el-Bezzâz ve Hasan b. Yûsuf es-Sayrafî gibi âlimler vardır.

Ebû Bekir el-Hallâl, 2 Rebîülevvel 311 (20 Haziran 923) Cuma günü Bağdat’ta vefat etti ve hocası Ebû Bekir el-Merrûzî’nin kabrinin yanına İmam Ahmed’in ayak ucuna defnedildi. Bazı kaynaklar vefat gününü 2 Rebîülâhir (20 Temmuz) Cumartesi olarak verirlerse de cuma günü öldüğü konusunda ittifak bulunduğuna göre birinci tarih doğru olmalıdır. Hallâl, eserleri ve dersleriyle Ahmed b. Hanbel’in fıkhî görüşlerinin yayılmasına öncülük etmiştir. Daha sonra gelen Hanbelî fakihleri, onun eserlerinde yer almayan rivayetleri derleyerek eksikleri tamamlamışlar ve bu şekilde oluşan mezhep literatürünü önce özetleme, sonra şerhetme ve diğer mezhep imamlarının görüşleriyle karşılaştırma yoluyla geliştirip sistemli hale getirmişlerdir.

Eserleri. 1. Kitâbü’s-Sünne*. Kaynaklarda adı kısaca es-Sünne olarak da geçer. Selef âlimleri, sahih akîdeyi ihtiva eden ve bid‘atçı fırkalara karşı bu akîdeyi savunan kitaplara genel olarak “es-Sünne” adını verdiklerinden Hallâl de eseri için bu adı seçmiştir. Esere Kitâbü’l-Müsned veya kısaca Müsned adının verilmesi ise içinde yer alan bilginin umumiyetle İmam Ahmed’e isnat edilmesinden dolayı olup kitap üzerinde bir doktora çalışması yapan Ziyâeddin Ahmed tarafından gerçekleştirilen neşri de el-Müsned min mesâǿili Ebî ǾAbdillâh Aĥmed b. Muĥammed b. Ĥanbel adını taşımaktadır (Dakka 1980). Dönemin hemen hemen bütün kelâm problemlerini ele alan eserin günümüze ulaşan ve yedi bölümden (cüz) meydana gelen yazma nüshasının sonunda müstensihin düştüğü, “Aslın ilk cildi sona erdi” kaydıyla (es-Sünne, nâşirin mukaddimesi, s. 45), klasik kaynaklarda bu eserin üç cilt olduğu şeklindeki açıklama göz önüne alınarak mevcut nüshanın bütün eserin ancak üçte birini teşkil ettiği söylenebilir. Bu yedi bölümden üçü Atıyye ez-Zehrânî tarafından es-Sünne adıyla neşredilmiştir (Riyad 1410/1989). 2. el-CâmiǾ. Hanbelî mezhebinin ilk temel fıkıh kitabıdır. İbnü’l-Cevzî, pek çok kaynakta yirmi cilt kadar olduğu belirtilen bu eserin 200 cüz olduğunu söyler. İbn Teymiyye, Hallâl’in çeşitli şehirleri dolaşarak İmam Ahmed’in fıkıh meseleleri hakkında söylediklerini yaklaşık kırk ciltte derlemiş olmasına rağmen ondan gelen pek çok hususun kitaplarında yer almadığını belirtir (MecmûǾu fetâvâ, XXXIV, 111). Hallâl el-CâmiǾde zaman zaman kendi görüşlerini belirtirse de eserin büyük bir kısmı İmam Ahmed’in sorulan sorulara verdiği cevaplardan meydana gelmiş olup onun görüşleri hadislerle, sahâbe ve tâbiînden gelen rivayetlerle desteklenmekte, yer yer fakihlerin farklı görüşleri aktarılmakta ve İmam Ahmed’den gelen rivayetler arasında tercihte bulunulmaktadır. İmam Ahmed’in görüşlerinin bir kısmı daha önce oğulları Abdullah (Mesâǿilü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel, nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut 1400/1980, 1. bs.; Beyrut 1988, 3. bs.) ve Sâlih (Mesâǿilü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel, nşr. Fazlurrahman b. Dîn Muhammed, I-III, Delhi 1408/1988) tarafından derlenmişse de onların eserleri geniş hacimli değildir. Ayrıca Sâlih’in eserinde fıkhî tertibe riayet edilmediği gibi fıkıh dışı konulara da yer verilmiştir. Hallâl ise fıkıh kitaplarının bilinen tertibini takip ederek bütün rivayetleri toplamaya çalışmıştır. el-CâmiǾin günümüze ulaşan bölümlerinden üçünü Seyyid Kisrevî Hasan tahkik ederek Aĥkâmü ehli’l-milel mine’l-CâmiǾ li-mesâǿili’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel (Beyrut 1414/1994) ve el-Vuķūf ve’t-tereccül mine’l-CâmiǾ li-mesâǿili’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel (Beyrut 1415/1994) adlarıyla yayımlamıştır. İbn Teymiyye Aĥkâmü ehli’l-milel’den alıntılar yapmıştır (Derǿü teǾârużi’l-Ǿaķl ve’n-naķl, VIII, 390-398; krş. Aĥkâmü ehli’l-milel, s. 14-16, 23-24). Eserin vakıflarla ilgili bölümü ayrıca Abdullah b. Ahmed b. Ali ez-Zeyd tarafından vakıf kavramı ve tarihi, Hallâl’in biyografisi ve eserlerinin yer aldığı geniş bir girişle birlikte (I, 18-181) ve dipnotlarda diğer Hanbelî fakihlerinin görüşlerinin yanı sıra Hanefî, Mâlikî ve Şâfiî mezheplerinin görüşleri de verilerek Kitâbü’l-Vuķūf min mesâǿili’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel eş-Şeybânî adıyla neşredilmiştir (I-II, Riyad 1410/1989). el-CâmiǾin bir başka bölümü olan “Kitâbü Aĥkâmi’n-nisâǿ” Abdülkādir Ahmed Atâ tarafından aynı adla yayımlanmıştır (1400 [Dârü’t-türâsi’l-Arabî]). Bu neşirde konuyla ilgili olarak İmam Ahmed’den gelen, ancak kitabın aslında bulunmayan rivayetler müellifin tertibini bozacak şekilde verilmiştir. el-CâmiǾi şerheden Gulâmü’l-Hallâl eseri tamamlayıcı mahiyette Zâdü’l-müsâfir’i kaleme almıştır. 3. el-Emr bi’l-maǾrûf ve’n-nehy Ǿani’l-münker. Bazı çağdaş araştırmacılar, klasik kaynaklarda Hallâl’in eserleri arasında adı geçmeyen bu kitabı el-CâmiǾin bir bölümü sayarlar. Kitap İsmâil el-Ensârî (Riyad 1389/1969), Abdülkādir Ahmed Atâ (Kahire 1975; Beyrut 1406/1986) ve Meşhûr Hasan Süleyman - Hişâm es-Sekkā (1410/1990 [el-Mektebü’l-İslâmî]) tarafından neşredilmiştir. 4. el-Ĥaŝ Ǿale’t-ticâre ve’ś-śınâǾa ve’l-Ǿamel ve’l-inkâr Ǿalâ men yeddeǾi’t-tevekkül fî terki’l-Ǿamel ve’l-ĥucce Ǿaleyhim fî źâlike. Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd, daha önce Dımaşk’ta basılan eseri (1348/1929)


rivayetlerinin tahrîclerini yaparak tekrar yayımlamıştır (Riyad 1407/1987). 5. Ŧabaķātü aśĥâbi Aĥmed. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bir mecmua içinde (nr. 106, vr. 28-52) bir bölümü yer alan eser, sonraki biyografi yazarlarının ilk dönem Hanbelî âlimleri hakkında temel kaynağı olmuştur.

Ebû Bekir el-Hallâl’in rivayet ettiği Ahmed b. Hanbel’in er-Red Ǿale’z-zenâdıķa ve’l-Cehmiyye adlı eseri Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1408/1988). İbn Teymiyye, İmam Ahmed’in er-Red Ǿale’z-zenâdıķa ve’l-Cehmiyye fîmâ şeket fîhi min müteşâbihi’l-Ķurǿân ve teǿevvelethü Ǿalâ ġayri ehlih adlı eserini Hallâl’in es-Sünne’de zikrettiğini belirtir (Derǿü teǾârużi’l-Ǿaķl ve’n-naķl, I, 221).

Kaynaklarda Hallâl’in el-Ǿİlm (İbn Teymiyye’ye göre İmam Ahmed’in fıkıh usulüne dair görüşlerini toplayan en geniş eserdir, bk. el-Îmân, s. 342), el-Ǿİlel (üç cilt olduğu rivayet edilmektedir), Tefsîrü’l-ġarîb, el-Edeb, Aħlâķu Aĥmed b. Ĥanbel adlı eserlerinin de bulunduğu zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Hallâl, es-Sünne (nşr. Atıyye ez-Zehrânî), Riyad 1410/1989, nâşirin mukaddimesi, s. 31-61; a.mlf., Kitâbü’l-Vuķūf (nşr. Abdullah b. Ahmed ez-Zeyd), Riyad 1410/1989, nâşirin mukaddimesi, I, 74-181; a.mlf., Aĥkâmü ehli’l-milel mine’l-CâmiǾ li mesâǿili’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1414/1994, s. 14-16, 23-24; Hatîb, Târîħu Baġdâd, V, 112-113; Şîrâzî, Ŧabaķātü’l-fuķahâǿ, s. 145; İbn Ebû Ya‘lâ, Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, II, 12; İbnü’l-Cevzî, Menâķıbü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel, Kahire 1349/1931 → Beyrut 1977, s. 512; İbn Teymiyye, Derǿü teǾârużi’l-Ǿaķl ve’n-naķl (nşr. M. Reşâd Sâlim), [Riyad], ts. (Dârü’l-Künûzi’l-edebiyye), I, 221; II, 23-25, 29-32, 66-71; VI, 260; VIII, 390-398; a.mlf., MecmûǾu fetâvâ, XXXIV, 111-112; a.mlf., el-Îmân, Beyrut 1993, s. 342, 384-388; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIV, 297-298; a.mlf., el-ǾUlüv fi’l-Ǿaliyyi’l-ġaffâr, Medine 1388/1968, s. 171, 178; İbn Kayyim el-Cevziyye, İǾlâmü’l-muvaķķıǾîn, I, 28; Safedî, el-Vâfî, XIII, 99; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 148; İbn Müflih el-Makdisî, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin), Riyad 1410/1990, I, 166-167; Uleymî, el-Menhecü’l-aĥmed (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/1983, II, 8-10; Keşfü’ž-žunûn, I, 576; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, II, 261; Brockelmann, GAL Suppl., I, 311; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 57; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 196; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 166; M. Ebû Zehre, İbn Ĥanbel, Kahire 1981, s. 192-196; Sezgin, GAS (Ar.), I/3, s. 233-235; C. Avvâd, Aķdemü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye fî mektebâti’l-Ǿâlem, Bağdad 1982, s. 166-167; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, II, 292-293; Ziāuddin Ahmad, “Abū Bakr al-Khallāl-The Compiler of the Teachings of Imām Ahmad b. Hanbal”, IS, IX (1970), s. 245-254; H. Laoust, “al-Khallāl”, EI² (İng.), IV, 989-990.

Şükrü Özen