HALÎL b. ŞÂHİN
(خليل بن شاهين)
Garsüddîn Halîl b. Şâhîn ez-Zâhirî (ö. 873/1468)
Memlük devlet adamı, tarihçi.
813’te (1410) Kahire veya Kudüs’te doğdu. Memlük Sultanı el-Melikü’z-Zâhir Seyfeddin Berkuk’a nisbetle Zâhirî diye tanınır (Sehâvî, III, 195). Emîr Şeyh es-Safevî’nin memlüklerinden olan babası Şâhin, Kahire’de Emîr Özbek ed-Devâdâr’ın hizmetinde emîr-i şikâr idi. Halîl b. Şâhin tahsilini Kahire’de yaptı ve Kur’an’ı ezberleyip İslâmî ilimleri okudu. Babasının ölümünden sonra kısa bir süre Emîr Özbek’in hizmetinde bulundu. Arkasından el-memâlîkü’s-sultâniyyeye (sultanın kapıkulu birlikleri) alındı ve el-Melikü’l-Eşref Barsbay tarafından darphâneyle ilgili bir göreve tayin edildi (824/1421). Daha sonra İskenderiye’ye hâcib olarak gönderildi; 837’de (1433) buna ilâveten şehrin nâzırlığı, kısa bir ara ile de nâibliği uhdesine verildi. Fakat 839’da (1435) bütün görevlerinden azledildi. Aynı yıl tablhânât emirliğiyle Kahire’deki iktâına döndü ve bir müddet sonra da Tâceddin el-Hatîr’in yerine vezirliğe getirildi. Bir ay dolmadan yine azledildiyse de mukaddemü elf rütbesiyle sultanın meclisine katıldı. 840’ta (1436) emîrü’l-hac sıfatıyla Mısır hacılarının başında Kâbe örtüsünü Mekke’ye götürdü. Ertesi yıl Kerek nâibi oldu. Daha sonra el-Melikü’z-Zâhir Çakmak tarafından önce Safed’e atabeg, ardından da Hasan Şah’ın yerine Malatya’ya nâib olarak gönderildi (843/1439). Malatya’da dört yıl kaldı ve bu zaman zarfında iki defa Kahire’ye gidip hediyelerle sultanın huzuruna çıktı. 847’de (1443) Kahire’yi ikinci ziyaretinde Halep’e atabeg tayin edildi. Fakat burada Halep nâibi Kānîbay el-Hamzavî ile anlaşmazlığa düştü ve sultanın emriyle 848’de (1444) hapse atıldı; daha sonra İbn Hacer el-Askalânî’nin ricası üzerine serbest bırakılıp Kudüs’e sürüldü ve 850’de (1446) Kudüs nâibliğine getirildi. Ertesi yıl emîrü mie mukaddemü elf rütbesiyle Dımaşk’a gönderildi ve Dımaşk hac kervanının emirliği de uhdesine verildi. Halîl’in daha sonra Kerek nâibi olduğu anlaşılmaktadır; çünkü 857’de (1453) el-Melikü’z-Zâhir Çakmak öldüğünde bu görevde bulunuyordu. Şehâbeddin Ahmed el-Müeyyed’in kısa süren saltanatı sırasında (865/1461) Kahire’de kaldı; Hoşkadem de (1461-1467) onu herhangi bir göreve tayin etmeden haftada iki defa meclisine katılması kaydıyla yine Kahire’de tuttu. Hoşkadem’den sonra Halep’e, arkasından Trablus’a gönderilen Halîl burada vefat etti. Çok hareketli siyasî hayatı yanında ilimle de meşgul olan Halîl b. Şâhin, Hanefî idi. İbn Hacer’den hadis dinledi ve icâzet aldı. Tarihçi, fakih ve müfessir Abdülbâsıt el-Malatî onun oğludur.
Eserleri. 1. Keşfü’l-memâlik ve beyânü’ŧ-ŧuruķ ve’l-mesâlik. Müellif, 857 (1453) yılında tamamladığı bu iki ciltlik çalışmasını olayların şahitlerinden, güvenilir râvilerden ve daha önce yazılmış eserlerden faydalanarak kırk bölüm (bab) halinde kaleme almış, daha sonra da hacimli ve uzun bulduğu için Zübdetü Keşfi’l-memâlik ve beyâni’ŧ-ŧuruķ ve’l-mesâlik adıyla özetlemiştir. On iki bölüm olarak düzenlenen Zübdetü Keşfi’l-memâlik’te müellif Mısır’ın mâbed ve ziyaretgâhları, şehir ve kaleleri, diğer mimari eserleri sebebiyle başka ülkelerden daha üstün olduğunu söyler. Sultan / halifenin vasıflarından; vezir, emîr, kādılkudât, evlâdü’l-mülûk, nâibü’s-saltana, atabegü’l-asâkir, karânîs, ecnâdü’l-halka, haseki, tavâşî ve perdedârlardan; hazine, silâhhâne, ev, mutfak, tavla, şikârhâne ve köprülerden; Nil nehrinin taşması esnasında alınacak tedbirlerden; vali ve memurlardan; Arap, Kürt ve Türk emîrlerinden; İslâm ülkelerinden ve ibret alınması gereken çeşitli olaylardan bahseder. Eser bu yönüyle Memlükler döneminde Mısır’ın siyasî ve içtimaî tarihi, teşkilât ve idaresi hakkında yazılan en önemli kaynaklardan biridir. Yazma nüshaları Bibliothèque Nationale (nr. 1724, 2258) ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (III. Ahmed, nr. 2990) bulunmaktadır. Kitabın bir bölümü Silvestre de Sacy ve Antoine-Isaac tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte ve Extrait du livre intitulé la Crème le l’exposition detaillée des provinces et tableau des chemins et des routes; Par Khalil ben Schahin Dhahéri: Min Kitāb Zubdat Kašf al-mamālik wa bayān aŧ-ŧuruq wa-l-masālik adı altında (Paris 1806), tamamı ise ilk defa Paul Ravaisse tarafından yayımlanmıştır (Zoubdat Kachf el-Mamālik tableau politique et administratif de L’Égypte, de la Syrie et du Ĥidjāz, Paris 1894). Richard Hartmann, eserin Suriye ve Filistin’le ilgili bölümlerini Tübingen Üniversitesi Felsefe Fakültesi’nde doktora tezi olarak işlemiş ve Almanca çevirisiyle birlikte neşretmiştir (Die geographischen nachrichten über Palästina und Syrien in Ħalīl až-Žāhirī’s Zubdat Kachf al-mamālik, Kirchhain 1907). Daha sonra Jean Gaulmier kitabın tamamını (La Zubda Kachf Al-Mamālik de Khalīl Až-Žāhirī, Beyrouth 1950), Institut Français de Venture de Paradis’nin yaptığı Fransızca çeviriyi yayımlamıştır (Damascus 1950). Son olarak Fuat Sezgin, Silvestre de Sacy, Antoine-Isaac ve Richard Hartmann’ın çalışmalarıyla birlikte Paul Ravaisse’nin neşrini Islamic Geography serisi içinde (LXXIX. cilt) ofset olarak neşretmiştir (Frankfurt 1993). 2. el-İşârât fî Ǿilmi’l-Ǿibârât. Rüya tâbirnâmesi niteliğindeki bu eserin Âtıf Efendi (nr. 1973), Râgıb Paşa (nr. 646), Köprülü (nr. 116), İstanbul Üniversitesi (nr. A35, 2912, 3887, 6245, 6266) ve Kahire (nr. 4856) kütüphaneleriyle Bibliothèque Nationale’de (nr. 2752) çeşitli nüshaları bulunmaktadır. Kitap, Abdülganî en-Nablusî’nin TaǾŧîrü’l-enâm fî taǾbîri’l-menâm’ının kenarında basılmıştır (Kahire 1301/1883).
Otuz kadar eser yazdığı rivayet edilen Halîl b. Şâhin ayrıca, kaynaklarından biri olan Sâlimî’nin Kitâbü’l-İşâre ilâ Ǿilmi’l-Ǿibâre’sine otuz ayrı bölüm ilâve etmiştir. İbn Tağrîberdî’ye göre Halîl aynı zamanda iyi bir şairdi ve birkaç ciltlik bir divanı vardı. Kaynaklarda zikredilen diğer eserleri de şunlardır: el-Mevâhib fi’ħtilâfi’l-meźâhib, el-Münîf fi’l-inşâǿi’ş-şerîf, ed-Dürretü’l-muđıyye fi’s-sîreti’l-marđıyye, el-Kevkebü’l-münîr fî uśûli’t-taǾbîr (Ziriklî, II, 318; EI² [Fr.], III, 960).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, XV, 44, 72, 76-77, 279, 318, 335, 358, 363, 371, 373, 463; a.mlf., el-Menhelü’ś-śâfî, V, 258-261; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, III, 195-197; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, III, 25; Keşfü’ž-žunûn, I, 97, 305; II, 953, 1496, 1523; Ali Paşa Mübârek, el-Ħıŧaŧü’t-Tevfîķıyye, Bulak 1306, VIII, 280-281; Serkîs, MuǾcem, I, 133-134; Îżâĥu’l-meknûn, I, 460; II, 596; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 353-354; Brockelmann, GAL, II, 167; Suppl., II, 165-166; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 120; M. C. Şehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961, s. 17; C. Zeydân, Âdâb, III, 273; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 318; İsmail Yiğit, Siyasî-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi: Memlûkler, İstanbul 1991, s. 350; J. Gaulmier - T. Fahd, “Ibn Shāhīn al-Žāhirī”, EI² (Fr.), III, 959-960.
Asri Çubukçu