HÂFIZ-ı EBRÛ
(حافظ أبرو)
Şihâbüddîn Abdullāh b. Lutfillâh b. Abdirreşîd-i Bihdâdînî-yi Hâfî (ö. 833/1430)
Timurlular döneminin ünlü tarihçi ve coğrafyacılarından.
Nisbesinden Hâf’a bağlı Bihdâdîn köyünden olduğu anlaşılmaktadır. Herat’ta doğduğu ve uzun süre burada kaldığı için Herevî olarak da tanınır. Hâfız-ı Ebrû’nun iyi bir öğrenim gördüğü eserlerinden belli olmaktadır. Hayatının olgunluk döneminde muhtemelen münşî olarak Timur’un sarayına girdi. Burada sûfî Ni‘metullah-ı Velî, Nizâmeddin Şâmî gibi kişilerle tanıştı. Anadolu seferi de dahil olmak üzere Timur’un bazı seferlerine katıldı. Timur’un ölümü üzerine (1405) intisap ettiği oğlu Şâhruh’tan da aynı ilgiyi gördü. Şâhruh’un Karakoyunlular’la yaptığı savaştan sonra Azerbaycan’dan dönerken Zencan civarında Serçem adı verilen yerde vefat eden (3 Şevval 833/25 Haziran 1430) Hâfız-ı Ebrû’nun cenazesi Zencan’a getirilip Şeyh Ebü’l-Ferec-i Zencânî’nin türbesine defnedildi.
Eserleri. Farsça, Türkçe ve Arapça bilen Hâfız-ı Ebrû, Moğol dönemi tarihçilerinin aksine eserlerini sade bir dille yazmaya ve olayları doğru olarak nakletmeye çalıştığı gibi olayların zaman ve mekân boyutu üzerinde de durmuştur. Başlıca eserleri şunlardır: 1. MecmûǾa-i Ĥâfıž-ı Ebrû. Müellifin 820’de (1417) Şâhruh’un emriyle hazırladığı bu külliyat önemli tarih kitaplarından meydana gelmekte olup eserde sırasıyla Hâfız-ı Ebrû’nun yazdığı giriş, Bel‘amî’nin Terceme-i Ŧârîħ-i Ŧaberî’si, Hâfız-ı Ebrû’nun Târîħ-i Ŧaberî’ye yazdığı zeyil, Reşîdüddin’in CâmiǾu’t-tevârîħ’ine giriş, CâmiǾu’t-tevârîħ, Hâfız-ı Ebrû’nun Kertler’in tarihi ve nesebi hakkında verdiği kısa bilgi, Hâfız-ı Ebrû’nun Tugay Timur, Emîr Velî, Serbedârîler ve Emîr Argun Şah’la ilgili dört risâlesi, CâmiǾu’t-tevârîħ’e Hâfız-ı Ebrû tarafından yapılan ve Azerbaycan ile Irak’ta 703-795 (1304-1393) yılları arasında meydana gelen olayları ihtiva eden zeyil (nşr. Hânbâbâ Beyânî, Tahran 1350), müellifin Muzafferîler’le ilgili tarihi, Nizâmeddin Şâmî’nin Žafernâme’si, Žafernâme’ye Hâfız-ı Ebrû tarafından yapılan zeyil (nşr. Kerîmî, Tahran 1328) ve 819 (1416) yılına kadar Şâhruh dönemi tarihi yer almaktadır. Bunlardan Taberî, Reşîdüddin ve Nizâmeddin Şâmî’nin eserleri dışında kalanlar bizzat Hâfız-ı Ebrû’nun kaleminden çıkmış olmakla beraber müellif Kertler’in tarihini yazarken Seyf b. Muhammed el-Herevî’nin Târîħnâme-i Herât, Muzafferîler’le ilgili olan kısımları yazarken de Muînüddîn-i Yezdî’nin Mevâhib-i İlâhî adlı eserlerinden genişçe nakiller yapmıştır. Eserin birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunmaktadır (Storey, I/1, s. 87-88). Tugay Timur, Emîr Velî, Serbedârîler ve Emîr Argun Şah ile Kertler tarihinin son dönemi F. Tauer tarafından neşredilmiştir (Penc Risâle-i Târîħî der Bâre-i Ĥavâdiŝ-i Devrân-ı Emîr Timûr-ı Gürgân. Cinq opuscules de Ĥāfiž-i Abrū concernant l’histoire de l’Iran au tempts de Tamerlan, Prague 1959). 2. MecmaǾu’t-tevârîħ (MecmaǾu’t-tevârîħi’s-sulŧâniyye). Hâfız-ı Ebrû’ya asıl şöhretini kazandıran bu eser dört bölüme ayrılmıştır: Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar gelen peygamberler ve İslâm’dan önce İran’da hüküm süren hânedanlar; Hz. Peygamber’in hayatı ve Abbâsîler’in sonuna kadar olan dönemin tarihi; Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Gurlular, Selçuklular, Hârizmşahlar, Cengiz Han ve haleflerinin tarihi (ilk üç kısmın yazma nüshaları için bk. Zübdetü’t-tevârîħ, mukaddime, s. 16 vd.); Şâhruh’un oğlu Mirza Baysungur’a ithaf edildiğinden dolayı Zübdetü’t-tevârîħ-i Bâysungurî adını alan bölüm. Bu son bölüm iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda İlhanlı Hükümdarı Ebû Saîd’in ölümünden (736/1355) başlayarak Timur’un ölümüne (807/1405) kadar geçen dönemin İran ve Türkistan tarihi, ikinci kısımda 830’a (1427) kadar Şâhruh döneminin tarihi yer almaktadır. Yıl esasına göre düzenlenen eserin dördüncü bölümünün ikinci kısmı müellifin yaşadığı döneme ait olayları ihtiva ettiği için ayrıca önem taşımaktadır. Şâhruh’un Karakoyunlular üzerine çıktığı ikinci sefere katılan müellifin seferden dönerken vefat etmesi sebebiyle eserin tamamlanamadığı anlaşılmaktadır. Hâfız-ı Ebrû bu kitabını kaleme alırken Taberî’nin Târîħ, Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ź-źeheb, Firdevsî’nin Şâhnâme, Utbî’nin Târîħ-i Yemînî, İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil, Mirza Şerefeddin Kazvînî’nin el-MuǾcem fî âŝâri mülûki’l-ǾAcem, Zahîrüddîn-i Nîsâbûrî’nin Selcûķnâme, Cûzcânî’nin Ŧabaķāt-ı Nâśırî, Atâ Melik Cüveynî’nin Târîħ-i Cihângüşâ, Kādî Beyzâvî’nin Nižâmü’t-tevârîħ, Vassâf’ın Târîħ-i Vaśśâf, Reşîdüddin’in CâmiǾu’t-tevârîħ ve Hamdullah el-Müstevfî’nin Târîħ-i Güzîde adlı eserlerini kaynak olarak kullanmıştır. Birçok yazma nüshası bulunan eserin (Münzevî, VI, 4190-4194) dördüncü bölümünü Seyyid Kemâl Hâc Seyyid Cevâdî Zübdetü’t-tevârîħ adıyla iki cilt halinde yayımlamış (Tahran 1372), kitabın İsmâilîler’le ilgili kısmını da Müderris-i Zencânî neşretmiştir (MecmaǾu’t-tevârîħi’s-sulŧâniyye: Ķısmet-i ħulefâ-i ǾAleviyye Maġrib ve Mıśır ve Nizâriyân ve refîķān, Tahran 1364). 3. Coġrafyâ-yı Ĥâfıž-ı Ebrû. Müellif, Şâhruh tarafından, Mesâlikü’l-memâlik ve śuverü’l-eķālîm adlı Arapça eserin benzerini Farsça olarak yazmakla görevlendirilince, bu konuda daha önce kaleme alınan coğrafya kitaplarını gözden geçirip kendi müşahedelerine ve güvenilir kişilerin ifadelerine dayanarak bu eserini yazmaya başlamıştır (817/1414). İki ciltten oluşan kitabın I. cildinde ülkeler, denizler, ırmaklar ve dağlardan bahsedilerek Fars ve Kirman tarihi ele alınmakta, II. ciltte Horasan ve şehirleri hakkında bilgi verildikten sonra Horasan’ın fethinden 823 (1420) yılına kadar olan tarihi anlatılmaktadır (yazma nüshaları için bk. Zübdetü’t-tevârîħ, mukaddime, s. 15). Horasan’ın Herat kısmı, Gulâm Rızâ Mâyil-i Herevî tarafından Coġrafyâ-yı Ĥâfıž-ı Ebrû Ķısmet-i RubǾ-ı Ħorâsân Herât adıyla neşredilmiştir (Tahran 1349 hş.).
BİBLİYOGRAFYA:
Hâfız-ı Ebrû, Zübdetü’t-tevârîħ (nşr. Seyyid Kemâl Hâc Seyyid Cevâdî), Tahran 1372, nâşirin mukaddimesi; Hândmîr, Ĥabîbü’s-siyer, IV, 8; Keşfü’ž-žunûn, II, 951; Barthold, Türkistan, s. 40, 72 vd., 106, 112, 361; a.mlf., Khafizi Abru i yego sočnniya, al-Mužaffariya, Petersburg 1897, s. 1-28; a.mlf., “Hâfız Ebrû”, İA, V/1, s. 77; Browne, LHP, III, 424-426; Storey, Persian Literature, I/1, s. 86-89; II, 132; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, II, 9-10; Safâ, Edebiyyât, IV, 486-489; a.mlf., Gencîne-i Süħan, V, 181-187; Karatay, Farsça Yazmalar, s. 52-53; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 237-238; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 525-528; Rypka, HIL, s. 440; Münzevî, Fihrist, VI, 4190-4194; Hânbâbâ, Fihrist, II, 1554-1555, 2409-2410; IV, 4532; H. M. Elliot - J. Dowson, The History of India, Delhi 1990, IV, 1-6; İsmail Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı, Ankara 1994, s. XVI, XVII, XVIII, XIX; Hânbâbâ Beyânî, “H. A. Bihdâdînî est?”, Âmuziş u Perveriş, X, Tahran 1319 hş., s. 62-64; a.mlf., “Ĥâfıž-ı Ebrû ve Ĥaķīķat u Fevâǿid-i Ǿİlm-i Târîħ ez Nažar-ı Vey”, Berresîhâ-yı Târîħî, V/4, Tahran 1349 hş., s. 231-254; a.mlf., “Şahnâme-i Baysungurî ve Ĥâfıž-ı Ebrû”, a.e., VI/3, Tahran 1350 hş., s. 159-178; F. Tauer, “Beiträge zur Kenntnis der Geschichtes werke Hāfıž-i Abrüs”, Bibliotheca Orientalis, XV, Leiden 1958, s. 146-148; a.mlf., “Timurlular Devrinde Tarihçilik” (trc. A. Ateş), TTK Belleten, XXIX (1965), s. 53-57; a.mlf., “Ĥāfıž Abrū”, EI² (İng.), III, 59-60; A. K. S. Lambton, “Early Timurid Theories of State: Hāfız Abrū and Nizām al-Dīn Šāmī”, BEO, XXX (1978), s. 1-9; Ferhad Defterî, “Târîħ-i İsmâǾîliyye-i Ĥâfıž-ı Ebrû”, Neşr-i Dâniş, VI/6, Tahran 1365 hş., s. 34-37; Dihhûda, Luġatnâme, XI, 106-108.
DİA