GÜLZÂR-ı SAVÂB
گلزار صواب
Nefeszâde İbrâhim’in (ö. 1060/1650) hat sanatı ve malzemelerine dair eseri.
Müellif, eserin yazılış sebebini açıkladığı bölümde zamanının büyüklerinden bir zatın hattatların hal tercümeleriyle âhar, mürekkep, boya, kâğıt ve kalem hakkında kendisinden bir eser yazmasını istemesi üzerine bu kitabı kaleme aldığını söyler.
IV. Murad’a sunulan eser bir fasıl ve iki babdan oluşmaktadır. “Tabakātü’l-küttâb” adı verilen fasılda hattın ve kitâbetin fazileti, menşei ve aklâm-ı sitte konusunda bilgi, ayrıca İbn Mukle, İbnü’l-Bevvâb, Yâkūt el-Müsta‘sımî ve Şeyh Hamdullah gibi büyük sanatkârlardan başlayarak kendi dönemine kadar yetişen hattatlarla meşhur İran ve Osmanlı nesta‘lik hattatlarından toplam kırk yedi kişinin biyografileri yer almaktadır. Bu bilgiler, müellifin hattatlığının yanında hat sanatının tarihçesi ve nazariyatı konusunda da iyi bir araştırmacı olduğunu göstermektedir.
Gülzâr-ı Savâb’ın asıl önemli kısmı, iki babdan meydana gelen “Risâle-i Midâdiyye ve Kırtâsiyye” başlıklı bölümüdür. Birinci babda kâğıdın boyanması ve âharlanmasıyla ilgili teknik bilgiler ve formüller yer alır. İkinci babda is (dûde) elde etme ve mürekkep yapma usulleri, kalemtıraş, mıkatta, kamış kalem ve özellikleri anlatılmaktadır. Eserin bu kısmı hat sanatı ve tezhip, minyatür gibi tezyinî sanatlarla uğraşanların yanı sıra kâğıt ve mürekkeple teknik açıdan meşgul olanlar ve tarihî eser restorasyonu yapanlar için de çok değerli bilgiler ihtiva eder.
Eserin İstanbul kütüphanelerinde Gülzâr-ı Savâb, Kitâb-ı Küttâb, Tabakāt-ı Küttâb ve Risâle-i Midâdiyye ve Kırtâsiyye adlarıyla kayıtlı çeşitli yazma nüshaları bulunmaktadır (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1232, Hazine, nr. 1293, 1759, Yeniler, nr. 4003; Millet Ktp., Ali Emîrî, nr. T. 807, 808; İÜ Ktp., TY, nr. 3794/2; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2547/1, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1232, 1234, Hacı Mahmud Efendi, nr. 5267, Hafîd Efendi, nr. 292, 293, Âşir Efendi, nr. 289/1, Murad Molla, nr. 1535; Âtıf Efendi Ktp., nr. 2853 ; Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 1243).
Gülzâr-ı Savâb’ın birinci kısmı “Tuhfetü’l-küttâb ve minhatü’t-tüllâb” adıyla 1181’de (1767) Kadızâde Ahmed b. Halîl tarafından kısaltılmıştır (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 450).
Eserin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan (Emanet Hazinesi, nr. 1232), Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin tarafından 1151’de (1738) istinsah edilmiş nüshası, İstanbul kütüphanelerinde mevcut diğer on sekiz nüsha ile karşılaştırılarak Kilisli Rifat Bilge tarafından yayımlanmıştır (İstanbul 1938). Kilisli Rifat bu neşir sırasında el-Fihrist, Śubĥu’l-aǾşâ ve Mevzûâtü’l-ulûm gibi eserlere dayanarak tashihler yapmış ve dipnotlar ilâve etmiştir. Çalışmaları esnasında Kâmil Akdik, Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer ve M. Necmeddin Okyay gibi sanatkârların görüşlerini de alan Kilisli Rifat, “Risâle-i Midâdiyye ve Kırtâsiyye” kısmının sonuna “Lâhika” başlığı altında, Gülzâr-ı Savâb’ın çeşitli yazma nüshalarına ilâve edilmiş olan âhar ve mürekkep formüllerini de eklemiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul 1938; Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb, s. 5; Müstakimzâde, Tuhfe, s. 42, 545; Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 88; Osmanlı Müellifleri, I, 168; Karatay, Türkçe Yazmalar, I, 419; II, 3-4; Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 397-399; Abdülhamid Tüfekçioğlu, İstanbul Kütüphanelerinde Hat Sanatı ile İlgili Yazma Eserler (yüksek lisans tezi, 1994), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 79-80.
Hidayet Yavuz Nuhoğlu