GUCERÂTÎ

گجراتى

Abdüllatîf b. Abdillâh el-Abbâsî el-Gucerâtî

(ö.1049/1639)

Mevlânâ’nın Meŝnevî’si ve Senâî’nin Ĥadîķatü’l-ĥaķīķa adlı eseri üzerindeki çalışmaları ile tanınan âlim.

Hayatının ilk dönemi hakkında bilgi bulunmamakta, nisbesinden Gucerât’ta doğduğu, eserlerinden de iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılmaktadır.

Gucerâtî, Hindistan’da Bâbürlü hükümdarlarından Nûreddin Cihangir döneminde (1605-1627) Kâbil valisi olan Leşker Hân-i Meşhedî’nin münşîliğine tayin edildi. Leşker Han’ın Kâbil valiliğinden azlinden sonra bir tür vezirlik olan Dîvân-ı Ten göreviyle I. Şah Cihan’ın hizmetine girdi (1042/1632-33). I. Şah Cihan tarafından 1045’te (1635-36) Kutubşâhîler’den Abdullah b. Mahmûd’a, cuma ve bayram hutbelerinde Safevîler’den Şah Safî’nin adının kaldırılarak onun yerine Şah Cihan’ın adının okunmasını, sahâbeye küfür edilmemesini ve Ehl-i sünnet inancına uymasını bildirmek üzere merkezî Hindistan’da Gûlkünde’ye gönderildi. Ertesi yıl I. Şah Cihan’ın bütün isteklerini yerine getirerek geri dönen Gucerâtî Şah Cihan’a 20 milyon rupye ile değerli eşya, 100 fil, süslü eyerleriyle elli at getirdi; ayrıca kendisine verilen hediyeleri de Şah Cihan’a takdim etti. 1047 Ramazanında (Ocak-Şubat 1638) Akīdet Hanlığı unvanını aldı. Aynı yıl uzun süren hastalığı sebebiyle Dîvân-ı Ten görevinden istifa etti ve 1049’da (1639) öldü.

Eserleri. İyi bir nâsir olan Gucerâtî münşîliği yanında dikkatli bir şârih olarak da tanınır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Nüsħa-i Nâsiħa-i Meŝneviyyât-ı Saķīme. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Meŝnevî’sinin yetmişe yakın nüshasından faydalanarak meydana getirdiği metnin açıklaması ile fihristler ve notlardan ibaret olup Hindistan’da hazırlanan Meŝnevî şerhlerinin en eskisidir. Meŝnevî’nin her cildine bir önsöz yazan müellif metnin anlaşılmasını sağlamak için büyük gayret göstermiştir. Yazımına 1024’te (1615) başlanan eser 1032 (1622-23) yılında tamamlanmıştır. Bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 2550). 2. Leŧâǿifü’l-luġāt (Ferheng-i luġāt-ı Meŝnevî-i Rûmî). Yine Meŝnevî için hazırlanan alfabetik bir sözlüktür. Muhammed b. Abdülhâliķ’in Kenzü’l-luġa’sı,


Cemâleddîn-i încû’nun Ferheng-i Cihângîr’i gibi Farsça ve Arapça sözlüklerden faydalanılmak suretiyle kaleme alınan eser, on iki yılda tamamlanmıştır. Eserin bilinen iki nüshasından biri Millet (Ali Emîrî, Farsça, nr. 255), diğeri Nuruosmaniye (nr. 4278) kütüphanelerindedir; ayrıca çeşitli neşirleri yapılmıştır (Leknev 1877; Kanpûr 1905; Tahran 1319 hş.). 3. Leŧâǿifü’l-maǾnevî min ĥaķāǿiķi’l-Meŝnevî (Leknev 1866; Kanpür 1876). Gucerâtî’nin Nüsħa-i Nâsiħa-i Meŝneviyyât-ı Saķīme’den sonra kaleme aldığı bu eser Meŝnevî’deki güç beyitlerin şerhinden ibarettir. 4. Mirǿâ-tü’l- Meŝnevî. Nüsħa-i Nâsiħa-i Meŝneviyyât-ı Saķīme’ye yazdığı önsözlerle yeniden yazdığı bir yedinci önsözden meydana gelmiştir. 5. Mirǿâtü’l-ĥadâǿiķ. Senâî’nin Ĥadîķatü’l-haķīķa adlı eserinin şerhidir. Bazı nüshalarda adı Leŧâǿifü’l-ĥadâǿiķ min nefâǿisi’d-deķâǿiķ veya Şerĥu’l-Ĥadîķa olarak da geçen eser Leknev’de 1877 ve 1304 (1886) yıllarında basılmıştır (Storey, V, 530). 6. RuķǾat-i ǾAbdüllaŧîf (İnşâ-yi ǾAbdüllaŧîf). Leşker Han’ın isteği üzerine çeşitli kişilere yazdığı mektuplardan ibarettir. 7. Ħulâśa-tü’ş-şuǾarâǿ (Ħulâśa-i Ahvâlü’ş-şuǾarâǿ). İranlı şairlerin hal tercümeleriyle şiirlerinden seçtiği parçaları ihtiva eden kitap, Gucerâtî’nin Muhammed Sûfî-yi Mâzenderânî’nin (ö. 1035/1625-26) Bütħâne adlı eserine yazdığı önsözün genişletilmiş şeklidir. Gucerâtî Devletşah, Mîrhând, Hândmîr gibi müelliflerin eserlerinden faydalandığını söylemekteyse de Devletşah dışındaki müelliflerden istifade etmediği eserden anlaşılmaktadır. 1021’de (1612) tamamlanan Ħulâśa-tü’ş-şuǾarâǿnın iki yazma nüshası Hindistan’da Ahmedâbâd Kadı Sâhib Kütüphanesi ile Tahran’da Meclis Kütüphanesi’nde (nr. 120, 132) bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA:

Gülçîn-i Meânî, Târîħ-i Teźkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1348 hş., I, 590-597; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, s. 589; Storey, Persian Literature, I/2, s. 808; V, 529-530; R. A. Nicholson, A Descriptive Catologue of the Oriental Mss. Belonging to the Late E. G. Browne, Cambridge 1932, s. 211; Ahmed-i Münzevî, Fihrist-i Kitâbħâne-i İhdâǿî-yi Âķāy-ı Seyyid Muĥammed Mişķāt be-Kitâbħâne-i Dânişgâh-ı Tahrân, Tahran 1953, s. 525, 526; a.mlf., Fihrist, II, 1371; FME, I, 30-31, 137-138; Bayur, Hindistan Tarihi, I, 355; Şehriyâr Nekâvî, Ferheng-nevîsî der Hind u Pâkistân, Tahran 1962, s. 182-183; Saima Inal [Savi], “The Life and Works of Abd al-Latif b. Abd-Allah al-Abbasi of Gujarat”, Journal of the Regional Cultural Institut, V, Tahran 1972, s. 45-49.

Saime İnal Savi