GLUBB PAŞA
(1897-1986)
Ürdün’de İngilizler’ce teşkil edilen ve Arap lejyonu denilen askerî birliğin kumandanı.
İngiltere’nin Lancashire iline bağlı Preston’da doğdu. Asıl adı Sir John Bagot’tur. Babası İngiliz ordusunda subay olan Glubb, eğitimini Royal Military Academy’de tamamladıktan sonra orduda göreve başladı. I. Dünya Savaşı sırasında Avrupa’da Fransa cephesinde aktif rol aldı ve yaralandı. Asıl şöhretini, İngilizler’in işgali altında bulunan Irak ve Ürdün’deki faaliyetleriyle kazandı. 1920’de Irak’a tayin edilen Glubb, burada bedevîleri teşkilâtlandırıp Güney Irak’ta çöl boyunca sınırların güvenliğini sağlayacak olan disiplinli bir polis gücü oluşturma görevini aldı. 1926’da Irak manda hükümetinin idarî müfettişi olmak için İngiliz ordusundan istifa etti. Bu görevi dört yıl sürdürdükten sonra 1930’da İngilizler’in önem verdikleri Ürdün’e giderek orada 1921 yılında Albay F. G. Peak tarafından kurulmuş olup 1923’te yeniden İngilizler’ce teçhiz edilerek kumandanlığına General Peak’in getirildiği Arap lejyonu (el-ceyşü’l-Arabî) kumandan yardımcılığını üstlendi.
Başlangıçta seyyar kuvvetler durumunda iken düzenli bir orduya dönüştürülen Arap lejyonunun görevi sadece iç güvenliği sağlamak ve İngiliz menfaatlerini korumaktan ibaretti. 1930’dan 1939’a kadar bu ordunun kumandan yardımcılığında bulunan Glubb Paşa kısa zamanda General Peak’ten daha etkin bir konuma geldi. Bu arada Necid taraflarından Ürdün’e sızan Abdülazîz b. Suûd’un adamlarına karşı verdiği başarılı mücadele şöhretini arttırdı. Irak’ta bedevîleri teşkilâtlandırmak için aralarında yaşarken onlarla ilişki kurmayı da öğrenen Glubb, Kendisine yapılan muhalefete rağmen bedevîleri Arap lejyonuna dahil etmeyi başardı. Daha önceki tecrübeleri ve kabiliyeti sayesinde bedevîlerle iyi bir diyalog kurdu ve kanaatlerin aksine onların da disiplinli birer asker olabileceğini kanıtladı. Bedevîler kendisine “Ebû Haneyk” (küçük çeneli) lakabını takmışlardı. Ürdün Emîri Abdullah ile çok iyi anlaşan ve bölgedeki İngiliz hükümeti temsilcisinin de desteğini sağlayan Glubb 1939 yılında Peak’in yerine Arap lejyonu kumandanlığına getirildi. Bu tarihten sonra Arap lejyonu bölgenin en güçlü ve disiplinli ordusu haline gelirken âdeta İngilizler’in de Ortadoğu’daki gücünün simgesi oldu. Nitekim Emîr Abdullah, bu orduya güvendiği için II. Dünya Savaşı başlar başlamaz müttefiki İngiltere’ye başvurarak savaşta onların yanında yer alabileceğini belirtti. İngiltere ise şimdilik kendisine ihtiyaç bulunmadığını bildirdi. Ancak savaş 1941’de Ortadoğu’ya sıçrayınca Emîr Abdullah tekrar yardım etme arzusunu ortaya koydu. Bunun üzerine İngilizler’in isteği doğrultusunda Glubb Paşa ve ordusu öncelikle, Irak’ta Alman subaylarının yardımıyla iktidarı ele geçiren Râşid Ali’ye karşı kullanılarak savaşa iştirak ettirildi. Ardından da İngiliz kuvvetlerinin Suriye’ye girmesinde büyük rol oynadı. Hatta denilebilir ki II. Dünya Savaşı sırasında bölgede müttefiklerine yardımda başarı gösterebilmiş yegâne kuvvet Arap lejyonu olmuştur. Daha sonra İngilizler’in yardımıyla yeniden teçhiz edilen ordu kısa zamanda 25.000’e ulaştı.
1948’de İsrail’in kuruluşundan sonra Glubb Paşa ve Arap lejyonu yeniden ön plana çıktı. Ürdün sınırlarının İsrail saldırılarına karşı korunması ve Kral Abdullah’ın çok önem verdiği eski Kudüs’ün yahudiler tarafından işgalinin önlenmesi için mücadelelere katıldı. Fakat 1951’de Kral Abdullah’ın öldürülmesi ve oğlu Tallâl’in kral ilân edilmesinden sonra Glubb Paşa’nın da etkinliği azalmaya başladı. Yeni kralın akıl hastası olması sebebiyle tahttan indirilmesi üzerine yerine genç yaştaki veliaht Hüseyin getirildi. Kral Hüseyin ile Glubb Paşa arasındaki yaş farkı, ayrıca paşanın eski idarecilere karşı kullanmaya alıştığı otoriter tavrı yüzünden iki lider birbiriyle anlaşamadı. Buna, Arap dünyasında Nâsır ihtilâliyle başlayan milliyetçi akımların sözcülüğünü yapan politikacıların ve basının baskısı da eklenince kral ile Glubb Paşa’nın arası iyice açıldı. 1956 yılı başlarında basında çıkan Glubb’un otoritesiyle ilgili bazı yazılar Kral Hüseyin’i kızdırdı; Glubb Paşa’yı ve ordudaki diğer İngiliz subaylarını aynı yılın mart ayında azletti. Ardından da Glubb’u bir darbeye teşebbüs etmesi ihtimaline karşı Kıbrıs’a sürdü. İngiltere önce bu duruma tepki gösterdiyse de daha sonra bunu kabullenmek zorunda kaldı.
Bundan sonraki hayatını İngiltere’de konferanslar vererek, makale ve kitaplar yazarak geçiren Glubb Paşa böylece iyi bir yazar olduğunu da kanıtlamıştır. Eserlerinde diğer şarkiyatçılara göre daha insaflı davranmış ve Avrupa’da İsrail’e karşı Araplar’ın müdafaasını yapmıştır.
Eserleri. 1. The Story of Arab Legion (London 1948). Arap lejyonunun birinci elden bir değerlendirilmesinin yapıldığı eserde hiçbir yerde yayımlanmamış pek çok resim ve harita bulunmaktadır. 2. A Soldier With the Arabs (Harper 1958). Araplar arasında otuz altı yılını geçiren müellif, buradaki hayatının bir muhasebesini yaptığı eserinde aynı zamanda Batılılar’a karşı Araplar’ı savunmaktadır. Bu eserde de değerli haritalar ve Arap lejyonuna ait resimler bulunmaktadır. 3. Britain and the Arabs (Great Britain 1959). Eserde İngilizler’in Arap dünyasıyla ilgilenmelerinin sebepleri incelenmekte ve XX. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’nin zayıflamasıyla birlikte meydana gelen olaylara yer verilmektedir. Ayrıca I. Dünya Savaşı’ndan sonra Arabistan’daki yeni oluşumlar ve bunların iki dünya harbi arasındaki durumları ele alınmaktadır. 4. A Short History of the Arab Peoples (London 1963). İslâm öncesinden XX. yüzyıl ortalarına kadar ana hatlarıyla Araplar’ın tarihini konu edinmektedir. 5. Syria, Lebanon, Jordan (1967). Eserde Suriye, Lübnan ve Ürdün’ün Osmanlı Devleti’nden ayrılmasından sonraki siyasî gelişmeler ele alınmaktadır. 6. Soldiers of Fortune (London 1973). Müellif bu eserinde bir asker gözüyle Memlüklü tarihini incelemekte ve bir değerlendirmesini yapmaktadır. Glubb Paşa’nın ayrıca The Life and Times of Muhammed (1970), Peace in the Holy Land (1971), The Changing Seasons of Life (1983) adlı eserleri yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Müźekkirâtü Ġlûb Bâşâ: 1897-1983 (trc. ve nşr. Selîm Tâhâ et-Tikrîtî), Bağdad 1988; J. Morris. The Hashemite Kings, New York 1959, s. 98, 100, 104-106, 110-114, 116, 118-121, 147, 150, 152, 178, 183-189; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 132-133; Münîb el-Mâzî-Süleyman Mûsâ, Târîħu’l-Ürdün fi’l-ķarni’l-Ǿişrîn, Amman 1988, s. 154-155, 230-233, 627-633; Abdullah b. Hüseyin, Müźekkirâtî, Amman 1989, s. 175, 234-235; J. Lunt, Glubb Pasha: A Biography. Lieutenant General Sir John Bagot Glubb Commander of the Arab Legion 1939-1956, London 1984; a.mlf., “Glubb Pasha”, As.Af., XVIII (1987), s. 127-129; Uriel Dann, “The Beginnings of the Arab Legion”, MES, V/3 (1969), s. 181-191; “Glubb”, TA, XVII, 406; “Glubb”, EUn., XIX, 861-862; “Glubb, Sir John Bagot”, EBr.2, V, 308.
Zekeriya Kurşun