GARÎBÜ’l-KUR’ÂN
غريب القرآن
İbn Kuteybe’nin (ö. 276/889) Kur’ân-ı Kerîm’deki garîb kelimelere dair eseri.
Müellifin Teǿvîlü müşkili’l-Ķurǿân adlı diğer bir çalışmasını tamamlayıcı nitelikte bir eserdir. İbn Kuteybe, bu eserini uzatmaktan kaçınarak garîb kelimeleri bir lügatçe halinde ayrı bir kitapta toplamayı uygun görmüştür. Nitekim eserde
sık sık Teǿvîlü müşkili’l-Ķurǿân’a atıflar yapıldığı görülmektedir. Meselâ Bakara sûresine başlarken “elif lâm mîm” harflerinin hurûf-ı mukattaadan olduğunu, bu gibi harfleri Müşkil adlı kitabında açıkladığını söylemektedir (Ġarîbü’l-Ķurǿân, s. 39). Yine bu eserinde kısaca ele aldığı bazı kelimeler hakkında daha fazla bilgi için Teǿvîlü müşkili’l-Ķurǿân’a atıf yapmaktadır (meselâ bk. s. 41, 42, 44, 45, 47, 49, 77, 78). Bazan da kelimelerin çeşitli vecihlerde kullanılışı ve iştikakları için bu eserdeki yerlerine işaret edilmiş (bk. s. 50, 62, 64, 66, 71, 91, 101, 108), harflerin ziyadeliği ve lafızların tefsiri hususunda yine aynı esere bakılması istenmiştir (meselâ bk. s. 103, 484, 493, 503). İbn Mutarrif el-Kinânî, birbirini tamamlayan bu iki eseri birleştirerek el-Kurtayn adıyla yeni bir eser meydana getirmiştir (Mısır 1355).
Ġarîbü’l-Ķurǿân’ın mukaddimesinde İbn Kuteybe eserini kısa, açık ve derli toplu bir şekilde hazırlamaya çalıştığını; okuyucuyu bıktırmaktan kaygı duyduğu için çok kullanılan kelimelerle ilgili fazla örnek vermediğini; gramer örnekleri, hadisler ve isnadlarla eserin hacmini genişletmekten kaçındığını belirtir. Garîb kelimeleri açıklarken müfessir ve lugatçıların ifadelerinden en fasih olanlarını seçtiğini ve bunların verdiği mânalardan ayrılmadığını söyleyen müellif, “Allah’ın isimlerinin ve sıfatlarının iştikakı ve bunların anlamlarının açıklanması” başlıklı kısımda yirmi altı kelimenin etimolojik ve edebî izahını yapmakta, “Kitapta çok kullanılan kelimeler” başlığı altında ise kırk kadar kelimeyi incelemektedir. Bu genel başlıklardan sonra Fâtiha’dan başlayıp Nâs’ın sonuna kadar her sûredeki anlaşılması güç kelime ve terkiplerin filolojik açıklamasını yapmaktadır.
İbn Kuteybe bu eserinde, Ebû Ubeyde et-Teymî’nin Mecâzü’l-Ķurǿân’ı ile Ferrâ’nın MeǾâni’l-Ķur’ân’ından geniş ölçüde faydalanmış, yer yer bu eserlerden iktibaslar yapmış, ancak bu eserinde kendi dirayet ve kabiliyetini de ortaya koymuştur. Bu bakımdan Ġarîbü’l-Ķurǿân daha sonra kaleme alınan aynı konudaki eserler için kaynak olmuştur. Nitekim Ebû Bekir es-Sicistânî, Taberî, Fahreddin er-Râzî, Ebû Hayyân ve Kurtubî gibi pek çok âlim bu eserden istifade etmiştir.
Ġarîbü’l-Ķurǿân Seyyid Ahmed Sakr tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Kahire 1370/ 1958). Nâşir bu çalışmasında garîb kelimelerin geçtiği âyetleri numaralamış, müellifin diğer eserlerden yaptığı iktibasları göstermiş ve açıklamalar sırasında kullanılan beyitlerin kaynaklarına işaret etmiştir. Ayrıca bu neşirde garîb kelimeler hakkında sözlük ve gramer açıklamaları yapılmış; İbn Manzûr’un Lisânü’l-ǾArab’ı, Râgıb el-İsfahânî’nin el-Müfredat’ı, Taberî’nin CamiǾu’l-beyân’ı, Kurtubî’nin el-CâmiǾ li-aĥkâmi’l-Ķurǿân’ı, Süyûtî’nin ed-Dürrü’l-menŝûr’u gibi daha sonra yazılan eserlerle mukayeseler yapılarak benzerlik ve farklılıklar ortaya konulmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Kuteybe, Garîbü’l-Kurǿân, Kahire 1378/ 1958; Keşfü’z-zunûn, II, 1204; İzâhu’l-meknün, II, 146; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 441; C. Brockelmann, “İbn Kuteybe”, İA, V/2, s. 763; G. Lecomte, “Ibn Kutayba”, El2 (İng.), III, 845.
İsmail Cerrahoğlu