FUDAYL ÇELEBİ, Zenbillizâde
(ö.991/1583)
Osmanlı hukukçusu ve kadı.
920’de (1514) İstanbul’da doğdu. Cemâleddin Aksarâyî’nin torunu ve Zenbilli Ali Efendi’nin oğlu olması sebebiyle Zenbillizâde yanında Cemâlîzâde lakabıyla da anılır. Tahsilini İstanbul’da tamamladıktan sonra Bursa Yıldırım Han (1538) ve Edirne Halebiyye (1542) medreselerinde müderrislik yaptı. 1544’te kendisine Eyüp payesi verilen Fudayl Çelebi müderrislik görevini Sahn-ı Semân ve Ayasofya medreselerinde sürdürdü. Ardından Bağdat (1553), bir yıl sonra da Halep kadılıklarına tayin edildi. Halep kadılığından azledilip (963/1555-56) Şehzade Medresesi’nde müderris olarak görevlendirildi. Fudayl Çelebi, 969 (1561-62) yılında getirildiği Mekke kadılığından 971’de (1563) emekliye ayrıldı. III. Murad’ın kazaskerlik teklifini geri çevirdiği gibi Şeyhülislâm Hâmid Efendi’den boşalan şeyhülislâmlık görevini de kabul etmedi. Ömrünün geri kalan kısmını eğitim ve öğretim faaliyetleriyle
geçirdi; aralarında Şeyhülislâm Sun‘ullah Efendi’nin de bulunduğu birçok âlim yetiştirdi. Bütün kitaplarını Fâtih Kütüphanesi’ne bağışlayan Fudayl Çelebi İstanbul’da vefat etti ve babasının Zeyrekteki kabrinin yanına defnedildi. İbnü’l-İmâd, 937’de (1530-31) ölen âlimler arasında saydığı Fudayl Çelebi’nin biyografisini verirken İbnü’l-Hanbelî’den naklen 960 (1553) ve 961 (1554) yıllarında Bağdat ve Halep kadılığı görevlerinde bulunduğunu kaydetmektedir (Şeźerât, VIII, 223). İbnü’l-İmâd’ın yanlışını tekrarlayan Kehhâle, Fudayl el-Aksarâyî ve Fudayl el-Cemâlî şeklinde vefat tarihleri farklı olan iki ayrı kişiden bahsetmektedir (MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 77). Serkîs ise Fudayl Çelebi’nin ölüm tarihi olarak babasının vefat tarihini (932/1525-26) vermektedir (MuǾcem, I, 712).
Eserleri. 1. Âdâbü’l-evśıyâǿ. Bazı kaynaklarda Edebü’l-evśıyâǿ adıyla da geçen eser, başta vasiyet olmak üzere çeşitli muamelât konularının otuz fasıl halinde incelendiği bir fıkıh kitabıdır. Eser bazı kaynaklarda (Keşfü’ž-žunûn, I, 45; Osmanlı Müellifleri, I, 320; Brockelmann, GAL, II, 568) Zenbilli Ali Efendi’ye nisbet edilmekteyse de çeşitli nüshalarında kitabın Fudayl Çelebi’ye ait olduğu bildirilmektedir (Âdâbü’l-evśıyâǿ, Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 416/2, vr. 114a). Bilhassa Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki bir başka nüshada (Cârullah Efendi, nr. 572) bizzat Cârullah Efendi eserin Fudayl Çelebi tarafından kaleme alındığını tasrih etmiş (vr. la), ayrıca kitabın başında (vr. 2b) ve sonunda (vr. 90a) onun Fudayl Çelebi’ye aidiyeti belirtilmiştir. Eserin mukaddimesinde müellifin onu Mekke kadılığı sırasında kaleme aldığını belirtmesi de kitabın Fudayl Çelebi’ye ait olduğunu göstermektedir. Âdâbü’l-evśıyâǿ Bedreddin Simâvî’nin CâmiǾu’l-fuśûleyn’inin kenarında basılmıştır (Kahire 1300, II, 81-358). 2. eđ-Đamânât fi’l-fürûǾ. Hanefî fıkhına dair dört ciltlik bir eser olup 984’te (1576) tamamlanmıştır (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 129; Esad Efendi, nr. 812; Cârullah Efendi, nr. 814). 3. Risâletü’l-vežâǿif fi’n-naĥv. Eser İbrâhim ez-Zübeyrî tarafından şerhedilmiştir. 4. ǾAvnü’r-râǿiđ. Ferâiz ilmine dair olup yine müellif tarafından hazırlanan Śavnü’l-fârıđ fi’l-uśûl ilâ medâriki ǾAvni’r-râǿiđ (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1104/2, 1107/4) adlı bir şerhi vardır (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 573; Suppl., II, 645).
Fudayl Çelebi’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Mesâǿi-lü’l-evśıyâǿ, Ecvibe Ǿalâ CâmiǾi’l-fuśûleyn, TenvîǾu’l-vuśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl, İǾânetü’l-fârıż fî taśĥiĥi vâķıǾâti’l-ferâǿiż, TaǾlîķāt Ǿalâ Śaĥiĥi’l-Buħâri, el-Vâfiye fî muħtaśari’l-Kâfiye.
BİBLİYOGRAFYA:
Fudayl Çelebi, Âdâbü’l-evśıyâǿ, Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 416/2, vr. 114a; Cârullah Efendi, nr. 572, vr. 1a, 2b, 90a; a.e. (Bedreddin Simâvî, CâmiǾu’l-fuśûleyn içinde), Kahire 1300, II, 81, 358; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 308; Atâî, Zeyli Şekāik, s. 18, 33, 39, 113, 129, 135, 240, 243, 246, 259, 275-278, 453, 459, 505, 529, 553; Keşfü’ž-žunûn, I, 45, 503, 554; II, 1087, 1180, 1248, 1373, 2016; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 223; Sicill-i Osmânî, IV, 24; Osmanlı Müellifleri, I, 320-321; Serkîs, MuǾcem, I, 210, 712; Brockelmann, GAL, II, 568, 573; Suppl., II, 641, 645; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 822; Ziriklî, el-AǾlâm, V, 360; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 77; Danişmend, Krondoji2, V, 118-120; R. C. Repp, The Müfti of Istanbul, Oxford 1986, s. 199, 244, 304; M. Cavid Baysun, “Cemâlî”, İA, III, 88.
Ferhat Koca