FÎRÛZ ed-DEYLEMÎ
فيروز الديلمي
Ebü’d-Dahhâk Fîrûz (Feyrûz) ed-Deylemî (ö.53/673)
Peygamberlik iddiasında bulunan Esved el-Ansî’yi öldüren sahâbî.
Aslen İranlı olup Kisrâ Enûşirvân’ın Habeşliler’i Yemen’den çıkarması için gönderdiği ordu ile Yemen’e gitti ve orada yerleşti. Bazı kaynaklarda Necâşî’nin kız kardeşinin oğlu olduğu da kaydedilir. Ayrıca Ebû Abdullah, Ebû Abdurrahman künyeleriyle, Himyer’e yerleştiği için de Himyerî nisbesiyle anılır.
10 (631) yılında Yemen’den Medine’ye gelen heyetin içinde yer aldı ve onlarla birlikte müslüman oldu. San’a Valisi Bâzân’ın, hem kendisinin hem de Ebnâ’nın müslüman olduğunu bildirmek üzere Vebr b. Yuhannis ile Fîrûz’u Hz. Peygamber’e gönderdiği rivayet edilmektedir. İslâmiyet’i kabul etmeden önce iki kız kardeşle evli olan Fîrûz Hz. Peygamber’in emri üzerine eşlerinden birini boşadı (Ebû Dâvûd, “Ŧalâķ”, 25; Tirmizî, “Nikâĥ”, 34).
Resûl-i Ekrem’in Ebnâ arasından Fîrûz’u vali seçtiği, Esved el-Ansî’nin kendisine itaat etmesi şartıyla onu yerinde bıraktığı, Hz. Ebû Bekir zamanında da bu görevine devam ettiği bilinmektedir.
Fîrûz, Yemen’de peygamberlik iddia eden Esved el-Ansî’ye karşı gönderilen İslâm ordusuna katıldı. Bir grup arkadaşıyla birlikte Esved’i öldürdü. Fîrûz ed-Deylemî’nin onu tek başına öldürdüğüne ve bu durumu öğrenen Hz. Peygamber’in kendisini övgüyle andığına dair rivayetler de vardır. Caetani’nin, Esved’i öldürdüğü sırada Fîrûz’un henüz İslâmiyet’i kabul etmediği ve Mecûsî olduğu iddiası tarihî gerçeklere aykırıdır. Esved el-Ansî’nin öldürülmesinde rolü bulunan Kays b. Mekşûh, Fîrûz’un Hz. Ebû Bekir tarafından San’a’ya vali tayin edilmesi üzerine isyan etmişse de Fîrûz çeşitli kabilelerle iş birliği yaparak Kays’ı mağlûp etmiştir.
Fîrûz ed-Deylemî’nin dört hadis rivayet ettiği bilinmektedir. Kendisinden oğulları Dahhâk, Abdullah, Saîd ve başkaları rivayette bulunmuştur. Rivayetleri Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce ve Dârimî’nin sünenleriyle Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde yer almaktadır. Bu rivayetlerin birinde, içkinin yasaklanması üzerine Hz. Peygamber’e bağcılık yaptıklarından söz ederek bundan sonra üzümleri nasıl kullanacaklarını sorduğunu, Resûl-i Ekrem’in de ona üzümleri kurutup hoşaf ve sirke olarak değerlendirmeyi tavsiye ettiğini bildirmiştir (Dârimî, “Eşribe”, 13; Nesâî, “Eşribe”, 56).
Muâviye döneminde de San‘a valiliği yaptığı kaydedilen Fîrûz Mısır’a yerleşti; 53 (673) yılında Kudüs’te veya Yemen’de vefat etti. Hz. Osman döneminde (644-656) öldüğü de rivayet edilmektedir. Muhaddis ve tarihçi Şîrûye b. Şehredâr ed-Deylemî onun soyundandır.
BİBLİYOGRAFYA:
Müsned, IV, 231-232; Dârimî, “Eşribe,” 13; Buhârî, “Meġāzî,” 71, “TaǾbîrü’r-rüǿyâ”, 38; a.mlf., et-Târiħu’l-kebîr,VII, 136-137; Ebû Dâvûd, “Ŧalâķ”, 25; Tirmizî, “Nikâĥ”, 34; Nesâî, “Eşribe”, 56; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, V, 533-534; İbn Şebbe, Târiħu’l-Medîneti’l-münevvere, II, 578; Fesevî, el-MaǾrife ve’t-târîħ, III, 306-307; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, VII, 92; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, III, 332; İbn Hazm, Esmâǿü’ś-śahâbeti’r-ruvât (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1412/1992, s. 234; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ,VIII, 176; a.mlf., Delâǿilü’n-nübüvve (nşr. Abdülmu’tî Kal’acî), Beyrut 1405/1985, V, 335-336; İbn Abdülber, el-İstîǾâb, III, 204; İbn Semüre, Fuķahâǿü’l-Yemen, s. 26, 49; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 496; a.mlf., Üsdü’l-ġābe, IV, 371-372; İbn Seyyidünnâs, Mineĥu’l-midaĥ (nşr. İffet Visâl Hamza), Dımaşk 1407/1987, s. 228-232; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, XXIII, 322-326; İbn Hacer, el-İśâbe, III, 210-211; a.mlf., Tehźîbü’t-Tehźîb, VIII, 305; Diyarbekrî, Târîħu’l-ħamîs, II, 147; L. Caetani, İslâm Tarihi (trc. Hüseyin Cahid), İstanbul 1925, VII, 116-117; Koksal, İslâm Tarihi (Medine), X, 190-192; Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî v.dğr., MevsûǾatü ricâli’l-kütübi’t-tisǾa, Beyrut 1413/1993, III, 250.
Ahmet Yücel