FAZL-ı İMÂM HAYRÂBÂDÎ
فضل إمام الخير آبادى
Fazl-ı İmâm b. Muhammed el-Erşed el-Ömerî el-Hargâmî (ö. 1244/1829)
Hindistanlı âlim.
Leknev’in 75 km. kuzeyinde bulunan, Şah Cihan’ın “Hindistan’ın Şîrazı” diye tanıttığı Hayrâbâd’da doğdu. el-Fetâva’l-ǾÂlemgîriyye’yi derleyenlerden biri olan Molla Ebü’l-Vâiz Hargâmî’nin anne tarafından yeğenidir. Tahsilini, o dönemde önemli bir eğitim ve kültür merkezi olan Hayrâbâd’da buranın tanınmış âlimlerinden Abdülvâcid Kirmânî’den tamamladı.
Fazl-ı İmâm, Doğu Hindistan Şirketi yönetiminde bulunan ve bu şirketin hizmetindeki yerlilerle ilgili konularda en yüksek seviyede danışmanlık görevini yerine getiren Delhi sadrü’s-sudûrluğu ve müftülüğüne tayin edildi. Bu görevi kabul eden ilk Hindistanlı müslüman âlim olan Fazl-ı İmâm, ayrıca bu unvanla kadılığa tayin edilecekleri seçmek, âlimler, din adamları ve diğer ihtiyaç sahibi aydınlardan gelen malî yardım, emlâk, eimme arazisi veya “meded maaş” tahsisi taleplerini incelemekle de görevliydi; bu görevini emekliye ayrılıncaya kadar devam ettirdi.
Aklî ilimlere özel ilgi duyan Hayrâbâdî resmî çalışmaları yanında mantık ve felsefe dersleri de verdi. Öğrencilerini çok sevdiği ve başarılı bir hoca olduğu anlaşılmaktadır. Fazl-ı İmâm, Doğu Hindistan Şirketi’ndeki görevinden muhtemelen 1827 yılında ayrılmış, yerine öğrencilerinden Sadreddin Âzürde tayin edilmiştir. Daha sonra Pencap’ta, Sutlej nehrinin güneyinde yarı özerk bir prenslik olan Patiâlâ’nın reisi nezdinde bakan olarak çalışan Fazl-ı İmâm kısa bir süre sonra bu görevden de ayrılarak doğduğu şehre çekildi ve orada öldü. Oğullarından Fazl-ı Hak da meşhur bir âlimdir.
Eserleri. 1. el-Mirķātü’l-Mîzâniyye (Delhi 1886, 1888). Genellikle Necmeddin Ali b. Ömer el-Kâtibî’nin eş-Şemsiyye’si ile Teftâzânî’nin Tehźîbü’l-manŧıķ ve’l-kelâm’ına dayanan mantıkla ilgili bir ders kitabıdır. Torunu Abdülhak b. Fazl-ı Hak tarafından şerhedilen eser Urduca’ya da çevrilmiştir. 2. Telħîśü’ş-Şifâǿ. İbn Sînâ’nın eş-Şifâǿ adlı eserinin özetidir. 3. Âmednâme. Farsça’ya yeni başlayanlar için Farsça masdarlar hakkında bilgi veren bu küçük eserin Evedli ilim adamları ve önde gelen ulemâdan bazılarının kısa biyografilerini ihtiva eden dördüncü bölümü, Bezmî Ensârî’nin (A. S. Bazmee Ansari) İngilizce tercümesi ve bazı açıklamalarıyla birlikte Terâcimü’l-fużalâǿ adıyla yayımlanmıştır (Karachi 1956). Müellifin bunlardan başka Teşĥîźü’l-eźhân fî şerĥi’l-Mîzân, Ĥâşiye Ǿale’l-Ĥâşiyeti’z-Zâhidiyye el-Ķuŧbiyye, Ĥâşiye Ǿale’l-Ĥâşiyeti’z-Zâhidiyye el-Celâliyye ve Terceme-i Târiħ-i Yemînî adlı eserleri de bulunmaktadır (yazma nüshaları için bk. Ellis, II, 329-330; Storey, I/1, s. 252; EI² [İng.], I, 736).
BİBLİYOGRAFYA:
Fazl-ı İmâm Hayrâbâdî, Terâcimü’l-fuzalâǿ (nşr. A. S. Bazmee Ansari), Karachi 1956, s. I-III, 35-36; Vahîdullah Bedâûnî, Muhtasaru Seyr-i Hindistan, Muradâbâd 1273/1857, s. 60; Gâlib, Külliyyât-ı Neşri Galib, Leknev 1871, s. 42-43; Rahman Ali, Tezkire-i ǾUlemâ-i Hind, Leknev 1332/1914, s. 162; Beşîrüddin Ahmed, VâkıǾât-ı Dârü’l-hükûmet-i Dihlî, Agra 1919, s. 414-415; Gül Hasan Şah Pinîpâtî, Tezkire-i Gavsiyye, Lahor, ts., s. 125; M. Bahâullah Güpâmevî, Siyerü’l-Ǿulemâǿ, Kanpûr 1346, s. 21-22; Storey, Persian Literature, I/1, s. 252; Zubaid Ahmad, Contribution of India to Arabic Literature, Allahabad 1946, bk. İndeks; Abdüşşâhid Han Şirvânî, Bâgi Hindustân, Bijnor 1947, s. 16-35; Seyyid Ahmed Han, Âsârü’s-sanâdîd, Karaçi 1955, IV, 97-98; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-havâtır, VII, 374; Abdülkâdir Râmpûrî, Rûznâme, Karaçi 1960, I, 257; A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, II, 329-330; A. S. Bazmee Ansari, “Fadl-i Imam”, EI² (İng.), II, 736.
A. S. Bazmee Ansarı