FASÎH-i HÂFÎ
فصيح خوافـى
Ahmed b. Celâliddîn Muhammed b. Nasîriddîn Yahyâ (ö. 845/1441 [?])
Timurlular döneminde yaşayan devlet adamı ve tarihçi.
777’de (1375) Herat’ta doğdu. Horasan’ın Hâf şehrinden gelip Herat’ta devlet hizmetine giren bir ailenin çocuğudur. Bazı kaynaklarda adına Fasîh-i Herevî şeklinde rastlandığı gibi, Fasîhuddin lakabının kısaltılmış biçimi olan Fasîh adı yerine yanlış olarak Fasîhî nisbesinin kullanıldığı da görülür. Bu son şekil onun Mücmel-i Faśîĥî adlı eserinden doğmuş olmalıdır.
Fasîh-i Hâfî’nin çocukluk ve gençlik yılları hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Ancak tayin edildiği görevler ve Mücmel-i Faśîĥî’nın muhtevasından anlaşıldığına göre iyi bir öğrenim görmüştür. Timur’un ölümünden (807/1405) sonra veya bundan bir süre önce devlet hizmetine girdi ve maliye bakanlığı niteliğinde bir kurum olan divanda çalıştı. Herat’ta Timur’un yerine geçen Şâhruh Mirza’nın Semerkant’taki hazinesini getirtmek için görevlendirdiği üç kişiden biri de Fasîh-i Hâfî’dir. Fasîh 818 (1415) yılına kadar Alâeddin Ali Turhan’ın emirlerinden birinin yanında çalıştı; daha sonra da Şâhruh’un hizmetine girdi. 819’da (1416) divanda kendisine tevcih görevi verildi. Ertesi yıl iki kişiyle birlikte tayin edildiği Dîvân-ı A‘lâ görevinden 821’de (1418) uzaklaştırıldı. Üç yıl sonra Kirman’daki malî işleri takip memurluğuna getirildi. 827’de (1424) Kirman’dan dönerek Bâdgîs’te Şâhruh’la görüştü. 828’de (1425) tayin edildiği Şehzade Baysungur’un malî işlerini yönetme görevini 836 (1432) yılına kadar sürdürdü. Muhtemelen devlet yönetimini eleştirdiğinden Şâhruh’un hanımı Gevherşad tarafından hapsettirildi. Bir müddet sonra serbest bırakılan Fasîh-i Hâfî 845’te (1441) tekrar hapsedildiyse de kısa bir süre sonra serbest bırakıldı. Fasîh’in bu tarihten sonraki hayatı hakkında bilgi yoktur. Olayları kronolojik sıraya göre yazdığı eserinde son olarak 845 tarihli vak‘alardan söz ettiğine göre aynı yıl veya bir müddet sonra ölmüş olmalıdır.
Eserleri. Fasîh-i Hâfî şöhretini Mücmel-i Faśîĥî adlı Farsça eserine borçludur. Uzun yıllar süren çalışmalar
sonunda birçok kitaptan faydalanarak kaleme aldığı bu eserde Hz. Âdem’den kendi dönemine kadar İslâm dünyasındaki olayları kronolojik sıraya göre kısa ve özlü bir şekilde anlatır. Eser bir mukaddime, iki bölüm (makale) ve bir hâtimeden meydana gelmiştir. Mukaddimede Hz. Âdem’den Hz. Peygamber’e, ilk bölümde Hz. Peygamber’in doğumundan hicrete, ikinci bölümde hicretten 845 (1441) yılına kadarki olaylar ve bu arada şairler hakkında bilgi verilmiş, hâtimede ise müellifin doğup yetiştiği Herat’ın sosyal durumu anlatılmıştır. Arapça ve Farsça bazı şiirlerin de yer aldığı Mücmel-i Faśîĥî Seyyid Mahmûd Horasânî tarafından yayımlanmıştır (Meşhed 1339-1341 hş.).
BİBLİYOGRAFYA:
Fasîh-i Hâfî, Mücmel (nşr. Seyyid Mahmûd Horasânî), Meşhed 1339-41, nâşirin önsözü; Ferheng-i Fârsî, VI, 1367-1368; Zehrâ-yi Hânlerî (Kiyâ), Ferheng-i Edebiyyât-ı Fârsî-yi Derî, Tahran 1348 hş., s. 381, 450; İsfizârî, Ravzâtü’l-cennât fî evsâfi târîhi Herât (nşr. Muhammed Kâzım), Tahran 1338-39, I, 222; Browne, LHP, III, 426-428; Storey, Persian Literature, I, 90-91; Safâ, Edebiyyât, IV, 473, 494-496; a.mlf., Gencîne i Sühan, VI, 1-8; Rypka, HIL, s. 441; Nefîsî, Târîh-i Nazm u Nesr, I, 238; Hânbâbâ, Fihrist, IV, 4542; Ahmed-i Gülçîn-i Maânî, Târîh-i Tezkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1350 hş., II, 773-774; Barthold, Türkistan, s. 57-58; Dihhudâ, Luğatnâme, XXX, 269; DMF, II, 1905.
Rıza Kurtuluş