FÂSÎ, Abdurrahman b. Abdülkādir
عبد الرحمن بن عبد القادر الفاسي
Ebû Zeyd Abdurrahman b. Abdilkādir b. Alî el-Fihrî el-Fâsî (ö. 1096/1685)
Çok yönlü âlim.
17 Cemâziyelâhir 1040 (21 Ocak 1631) tarihinde Fas’ta doğdu. Kur’an’ı ezberledikten sonra babası Abdülkādir el-Fâsî, amcası Ahmed b. Ali el-Fâsî, Muhammed Meyyâre, Ahmed b. Muhammed el-Kalesâdî, Muhammed b. Ahmed es-Sabbâğ, Hamdûn el-Ebbâr ve Abdülkādir b. Ali et-Tuleytılî gibi âlimlerden çeşitli ilimleri tahsil etti. İslâmî ilimler yanında matematik, astronomi, tıp, kimya, ziraat, veterinerlik gibi konularda da geniş bilgi sahibi oldu ve bu sebeple zamanının Süyûtî’si olarak tanındı. Eğitiminin büyük bir kısmını ailesine ait ez-Zâviyetü’l-Fâsiyye’de yapmasına rağmen babasının ve aynı aileden diğer bazı âlimlerin ilim ve telif konusundaki verimliliğini olumsuz yönde etkileyen tasavvufî faaliyetten uzak kaldı; vaktinin çoğunu kitap telif etmeye ayırdı. İlmi ve ahlâkı sayesinde halkın ve yöneticilerin takdirine mazhar oldu. 16 Cemâziyelevvel 1096’da (20 Nisan 1685) Fas’ta vefat etti ve kendi zâviyelerinde babasının yanına defnedildi.
Eserleri. Abdurrahman el-Fâsî naklî ve aklî ilimlerin hemen hepsinde eser vermiş olup oğlu Ebû Abdullah Muhammed, el-Lüǿlüǿü ve’l-mercân fî menâķibi’ş-Şeyħ ǾAbdirrahmân adlı eserinde babasına ait 176 eserin adını kaydetmiş, Muhammed el-Fâsî’nin çeşitli kataloglardan tesbit ettikleriyle bu sayı 200’ü aşmıştır (MMLA, LVIII, 129-140). Çoğu didaktik mahiyette müstakil manzumelerden oluşan bu eserlerin başlıcaları şunlardır: 1. el-Uķnûm fî mebâdiǿi (menâhici)’l-Ǿulûm. İlimlerin tasnifine dair manzum bir eserdir. Müellifin ansiklopedik bilgisini ve kültürünü yansıtan bu önemli eserde Abdülhay el-Kettânî’nin tesbitine göre 278 ilim dalı 17.383 beyitte anlatılmıştır (et-Terâtîbü’l-idâriyye, III, 21-23). Rabat’ta el-Hizânetü’l-âmme’de bir (nr. 284), el-Hizânetü’l-Haseniyye’de yedi (nr. 485, 1802, 2323, 6585, 9915, 10950, 11480) yazma nüshası bulunmaktadır. 2. el-Maŧlab fi’r-rubǾi’l-müceyyeb (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 6665). 3. el-Ġurre fî beyti’l-ibre (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 6662, 6678, 4908, 5889). 4. Ǿİķdü’l-cevher fi’r-rubǾi’l-muķanŧar (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 457). 5. Tebyînü’l-mücmel fî Ǿilmi’l-cedvel (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 540). 6. el-İntiħâb fî vażǾi’l-usŧurlâb (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 450; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1009, 6678, 7106). 7. el-CümûǾ fî Ǿilmi’l-mûsiķī ve’t-ŧubûǾ. H. G. Farmer tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (An Old Moorish Lute Tutor [Glasgow 1933] ve Studies in Oriental Musical Instruments [Glasgow 1939] içinde). 8. el-ǾAmelü’l-Fâsî (el-ǾAmeliyyâtü’l-Fâsiyye, Mâ cerâ bihi’l-Ǿamel fî Fâs). Fas’ta kadı ve müftülerin mezhepteki hâkim görüş yerine, içinde bulunulan şartları ve ihtiyaçları göz önüne alarak verdikleri hükümlerden oluşan hukuk uygulamalarını ihtiva eder. Başta Kuzey Afrika olmak üzere Mâlikî mezhebinin yaygın olduğu diğer Afrika ülkelerinde büyük rağbet gören eser çeşitli tarihlerde basılmıştır (Fas 1310; Muhammed b. Kāsım es-Sicilmâsî’nin şerhiyle, I-II, Fas, ts., 1291, 1298, 1317). 9. et-Teysîr ve’t-teshîl fî źikri mâ aġfelehü’ş-Şeyħ Ħalîl min aĥkâmi’l-müġārese ve’t-tevlîc ve’t-tesyîr. Muhammed Ben Şeneb tarafından yayımlanmıştır (Revue algérienne et tunisienne de legislation, XI [1895], s. 162-171). 10. el-İġtibâŧ bi-Şerĥi Nüzheti’l-istinbâŧ (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 478; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 5819). 11. Şerĥu’l-ǾAķīde. Babası Abdülkādir el-Fâsî’nin eserine
yazdığı şerhtir (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 496). 12. Behcetü’l-ķaśîd bi-şerĥi’l-Merâśıd. Babasının amcası Muhammed el-Arabî’nin Merâśıdü’l-muǾtemed fî maķāśıdi’l-muǾteķad adlı eserinin şerhidir (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 95). 13. Zehrü’ş-şemâriħ (eş-Şemâriħ) fî Ǿîlmi’t-târih (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 494, 537; el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 844). 14. İbtihâcü’l-ķulûb fî menâķıbi (bi-ħaberi)’ş-Şeyħ Ebi’l-Meĥâsin ve şeyħihî Sîdî ǾAbdirraĥmân el-Mecźûb. Babasının dedesi Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî ve onun şeyhinin menâkıbına dairdir (el-Hizânetü’l-âmme, nr. 522, 1222, 1449, 2627, 3306, 3582, 6145). 15. Ezhârü’l-bustan fî menâķıbi’ş-Şeyħ ǾAbdirraĥmân. Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî’nin Ârif el-Fâsî diye tanınan kardeşi Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî’nin biyografisine dairdir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 583). 16. Tuĥfetü’l-ekâbir fî menâķibi (aħbâri)’ş-Şeyħ ǾAbdilķādir. Babası Abdülkādir el-Fâsî’nin biyografisine dairdir (el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 643, 707). 17. Źikru baǾżı meşâhîri Fâs fi’l-ķadîm. İbnü’l-Ahmer ile diğer bazı müelliflere de nisbet edilen ve Büyûtâtü Fâsi’l-kübrâ adıyla yayımlanan eserin (Rabat 1972) Abdurrahman el-Fâsî tarafından ihtisar edildiği ve kitaba bazı ilâvelerde bulunulduğu söylenmektedir (Fâsî’nin eserleri için ayrıca bk. Muhammed el-Fâsî’nin bibliyografyadaki makalesi).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed el-Arabî el-Fâsî, Mir’âtü’l-mehâsin min ahbâri’ş-Şeyh Ebi’l-Mehâsin, Fas 1323/1905, s. 147-150; Kadirî, Neşru’l-mesânî, II, 325-329; Selâvî, Kitâbü’l-İstiksâ, VII, 45, 108; Îzâhu’l-meknûn, I, 9, 106, 113, 162, 296, 378; II, 142, 234, 412, 499, 525, 561, 659; Brockelmann, GAL, II, 612; Suppl., II, 694-695; Serkîs, MuǾcem, I, 1010; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, V, 145; Abdüsselâm b. Abdülkâdir b. Sûde, Delîlü müǿerrihi’l-Mağribi’l-aksâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 62, 144, 175, 176, 185, 196, 217, 236; II, 289, 313, 377, 403, 407, 430; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisu’l-fehâris, II, 735-736; a.mlf., et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), III, 21-23; A. L. de Premare, Sîdi ǾAbd er-Rahmân el-Mejdûb, Paris 1985, s. 155-189; İbrâhim Harekât, et-Teyyârâtü’s-siyâsiyye ve’l-fikriyye bi’l-Mağrib kable’l-himaye, Dârülbeyzâ 1405/1985, s. 263; a.mlf, es-Siyâse ve’l-müctemaǾ fi’l-asri’s-SaǾdî, Dârülbeyzâ 1987, s. 192; Ömer Ferruh, MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1406/1986, II, 777-781; Muhammed el-Fâsî, “el-ǾÂlimü’l-mevsûǾî Ebû Zeyd ǾAbdurrahmân el-Fâsî maǾa kâǿime kâmile li-müǿellefâtih”, MMLA, LVIII (1986), s. 122-140; aynı makale, el-Menâhil, XXXV, Rabat 1986, s. 55-80; E. Levi-Provençal, “ǾAbd al-Rahmân al-Fâsı”, EI² (İng.), I, 86; Ch. Pellat, “al-Fâsi”, EI² Suppl. (İng.), s. 302.
İbrâhim Harekât