FAHRÜLMÜLK, Ali b. Nizâmülmülk
فخر الملك علي بن نظام الملك
Hâce-i Büzürg Nizâmüddîn Kıvâmü’l-mille ve’d-devle Fahrülmülk Ebü’l-Feth Alî (Muzaffer) b. Nizâmilmülk et-Tûsî (ö.500/1106)
Selçuklu veziri.
Meşhur Selçuklu veziri Nizâmülmülk’ün büyük oğlu olup 434’te (1042-43) doğdu. Babası ile birlikte Belh Emîri Yâhur’un (Tâcir, Bâcir) ve Çağrı Bey’in hizmetinde bulundu. Sultan Melikşah ile veziri Nizâmülmülk’ün öldürüldüğü tarihte (485/1092) Horasan’da bulunuyordu. Aynı yıl Berkyaruk Selçuklu sultanı ilân edilince Fahrülmülk onun hizmetine girmek için İsfahan’a gitti. Fakat Terken Hatun’un baskısıyla sultan ilân edilen oğlu Mahmûd b. Melikşah’ın adamlarından Emir Kamac yolda Fahrülmülk’ü yakalayarak mallarını gasbetti. Fahrülmülk daha sonra kaçıp Hemedan’a geldi. Hemedan o sırada (487/1094) Selçuklu tahtında hak iddia eden Tutuş’un nüfuz ve kontrolündeydi. Tutuş onu Berkyaruk taraftarı olduğu için yakalatıp öldürmek istediyse de Emîr Yağısıyan buna engel oldu ve Tutuş’a halkın Nİzâmülmülk’ün ailesine sevgisi dolayısıyla Fahrülmülk’ü vezir tayin etmesini tavsiye etti. Tutuş da buna uyarak onu vezir yaptı.
Fahrülmülk, Sultan Berkyaruk ile Tutuş arasında Rey yakınlarında Dâşilû denilen yerde meydana gelen ve Tutuş’un ölümüyle sonuçlanan savaşa katıldı ve esir düştü (17 Safer 488/26 Şubat 1095). Daha sonra serbest bırakıldı. Bu sırada Sultan Berkyaruk’un veziri olan kardeşi Müeyyidülmülk sultana, annesi Zübeyde Hatun’u yanından uzaklaştırması halinde pek çok emîrin kendi hizmetine gireceğini söylediği için Zübeyde Hatun vezire kin bağlamıştı. Babaları Nizâmülmülk’ten miras kalan mücevherler yüzünden Müeyyidülmülk’e dargın olan Fahrülmülk, Müstevfî Mecdülmülk el-Belâsânî’nin de tahrikiyle kardeşini vezirlikten azlettirip yerine geçmek için seferber oldu. Sultana atlas otağlar, değerli çadırlar, silâhlar, kıymetli taşlarla süslü eyer ve koşum takımları, Arap atları, av kuşları ve para verip Müeyyidülmülk’ü görevinden uzaklaştırıp hapsettirdi ve makamını ele geçirdi (488/1095). Berkyaruk’un onu vezir tayin etmesinde hiç şüphesiz annesi Zübeyde Hatun’un da önemli rolü olmuştur. Ancak Fahrülmülk 490’da (1096-97) azledildi ve yerine Mecdülmülk getirildi. Bunun üzerine Fahrülmülk Nîşâbur’a giderek inzivaya çekildi. Aynı yıl Melik Sencer tarafından vezir tayin edilen Fahrülmülk 10 Muharrem 500’de (11 Eylül 1106) bir Bâtınî fedaisi tarafından öldürüldü.
Asil ve cömert bir devlet adamı olan Fahrülmülk, Berkyaruk dönemindeki vezirliği sırasında sonu gelmeyen karışıklıklar yüzünden pek faydalı olamadıysa da Sencer’e önemli hizmetlerde bulundu. Âlimleri sever, onların talebeye ve halka faydalı olması için gayret sarfederdi. Şafiî fakihi Ebû Abdullah et-Taberî’yi Bağdat Nizamiye Medresesi’nde ders vermekle görevlendirdiği gibi (499/1106) aynı yıl hac dönüşü devlet kapısından bir daha maaş almamaya karar veren Gazzâlî’yi bu fikrinden vazgeçirerek Nîşâbur’daki Nîzamiye Medresesi’ne müderris tayin etmiştir. Devrin meşhur şairlerinden Emîrü’ş-şuarâ Muizzî Nişâbûrî
ile Ebü’l-Meâlî Nehhâs Râzî onu öven kasideler yazmışlardır.
BİBLİYOGRAFYA:
Mücmelü’t-tevârîh ve’l-kısas (nşr. M. Ramazânî), Tahran 1318, s. 410, 412; Beyhakî, Târih (Hüseynî), s. 127, 128, 132, 376, 406; Râvendî, Râhatü’s-sudûr (Ateş), I, 135-140; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil (trc. Abdülkerim Özaydın), İstanbul 1987, X, 110, 179, 198, 207, 212, 219, 336; Bündârî, Zübdetü’n-Nusra (Burslan), s. 87, 240-241; Hândmîr, Düstûru i-vüzerâǿ (nşr. Saîd-i Nefîsî), Tahran 2535 şş., s. 178, 187-188, 196; Münşî, Nesâǿimü’l-eshâr (nşr. Celâleddîn-i Ürmevi), Tahran 1337 hş., s. 57-58; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 273; Abbâs-ı İkbal, Vezâret der ǾAhdi Selâtîn-i Büzürg-i Selçûki, Tahran 1338 hş./1959, s. 202-221; C. L. Klausner, The Seljuk Vezirate A Study of Civil Administration 1055, 1194, Cambridge 1973, s. 47, 77, 87, 106-107, 126, 133; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara 1983, s. 153; A. K. S. Lambton, State and Government in Medieval İslam, Oxford 1985, s. 108; a.mlf.. “The Internal Structure of the Saljuq Empire”, CHLr, , V, 252; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 12, 77; K. V. Zetterstėen. “Fahrülmülk”, İA, IV, 448; C. E. Bosworth. “Nizâmiyya”, EI² (îng.), VIII, 81; Dihhuda, Luğatname, XXI/A, s. 78.
Abdülkerim Özaydın