EZFERİ
أظفرى
Muhammed Zahîrüddîn Mîrzâ Alî Baht b. Sultân Muhammed Velî Gürgânî (ö.1234/1818)
Vâkıcât-i Ezferî adlı hatıratı île tanınan şair, Bâbürlü şehzadesi.
1172’de (1758) Delhi’de Lal Kale’de (Red Fort) doğdu. Evrengzîb’in soyundan olup Muizzüddin Cihandar Şah’ın kızı İffet Ârâ Begüm’ün torunudur. İlk öğrenimini Delhi’de gördü. Diğer Bâbürlü şehzadeleri gibi ona da İngiliz Doğu Hindistan Şirketi tarafından bir miktar tahsisat ayrılmıştı. Cihandar Şah zamanından (1712-1713) beri prensler sarayda çok sıkı bir gözetim altında tutulduğu için Ezferî de hayatının ilk otuz yılını burada geçirdi. Önceleri çok iyi geçindiği Şah Âlem’le daha sonra arası açıldı ve 1203’te (1789) saraydan kaçtı. Bir süre kaldığı Ceypûr ve Codpûr yoluyla Leknev’e gitti; orada Eved (Oud) hâkimi Âsafüddevle tarafından iyi karşılandı. Bu arada Lâl Kalede gözetim altında bulunan ailesi de kaçarak buraya geldi. Âsafüddevle hepsine maaş bağladı. Yedi yıl kadar Leknev’de oturduktan sonra Patna yoluyla Maksudâbâd’a (Mürşidâbâd) hareket etti ve 1797’de oraya ulaştı. Maksudâbâd’da bir süre kalıp Madras’a gitti; burada nevvâbın maddî ve manevî yardımlarını gördü ve ölümüne kadar Madras’ta yaşadı.
Ezferî Arapça, Farsça, Türkçe ve Urduca biliyordu. Tıp, astroloji, remil, nazım ve vezin tekniği gibi değişik alanlarda geniş bilgi sahibiydi. Ancak daha çok şiirle ilgilendi. Urduca bir divanı yanında Farsça ve Türkçe şiirleri büyük bir yekün teşkil etmekteydi. Ayrıca Arapça, Farsça ve Türkçe kelimeleri kullandığı “rîhte” denilen Urduca şiirleri de vardır. Hâtıratının sonunda bahsettiği diğer bazı çalışmaları gibi Farsça ve Türkçe şiirleri de kaybolmuştur.
Eserleri. VâķıǾât-ı Ežferi (Madras 1958). Ezferî 1797’de Maksudâbâd’da yazmaya başladığı bu Farsça kitabını 1806’da Madras’ta tamamlamıştır. Eser, 1788’de Delhi’yi ele geçiren ve kamasıyla Bâbürlü Hükümdarı II. Şah Âlem’in gözlerini çıkaran Gulâm Kādir Rohilla’nın geçici yükselişinin tarihî bir değerlendirmesiyle birlikte Ezferinin şahsî tecrübelerini, hâtıralarını ve 1806’ya kadar gördüğü
yerler hakkındaki müşahedelerini ihtiva etmektedir. VâķıǾât’ın yazma bir nüshası Berlin’de Königlichen Bibliothekte bulunmaktadır (nr. 496). Coğrafî açıdan da büyük değer taşıyan eser Abdüssettâr tarafından Urduca’ya tercüme edilmiş ve aslından önce Terceme-i VâķıǾât-ı Ežferî adıyla yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Hüseyin Mahvî Sıddîkī, Madras 1937).
Ezferî’nin VaķıǾat’ında ve diğer bazı kaynaklarda zikredilen eserleri de şunlardır: Lugat-ı Türkî-i Çağatâî (Ferheng-i Ezferî) (Türkçe-Farsça ve Farsça-Türkçe bir sözlük olup müellif bu eserini Leknev’de kaldığı sırada yazmıştır); Merġūbü’l-fuǿâd (Ali Şîr Nevâî’nin Türkçe Mahbûbulkulûb’unun bazı ilâvelerle Farsça seçili bir tercümesi olup 1793’te tamamlanmıştır; eksik bir nüshası Pencap Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır); Nisâb-i Türkî Çağatâî (şiirlerini ihtiva eden Türkçe bir eserdir); Tengrî Târî (Emîr Hüsrev’e atfedilen Ħaliķ Bârî’ye yazılmış Türkçe-Hintçe bir nazîredir); Risâle-i Ķabriyye (ǾAlâmâtü’l-ķażâyâ) (Hipokrat’ın yaklaşan ölümün işaretleri üzerine yazdığı bir risale olduğu sanılan bu eseri Arapça’dan Farsça’ya manzum olarak çevirmiştir); Nüsħa-i Sâniĥât (1221de [1806-1807]) yazdığı bu eser kendi görüşleriyle üzüntülerini açıkladığı 119 anekdotu ihtiva eder); Fevâǿidü’l-eŧfâl (tıbba dair bir eserdir); Fevâǿidü’l-mübtedî (bir gramer kitabıdır); Mîzân-i Türkî (Çağatay Türkçesi gramer kitabıdır); Arûzzâde (Bâbür’ün Aruz Risalesi adlı kitabı esas alınarak hazırlanmış Türkçe manzum bir eserdir; eksik bir nüshası Pencap Üniversitesi Kütüphanesi’nde mevcuttur); Dîvân-ı Ġazeliyyât-ı Urdu; Dîvân-ı urdu (Madras Üniversitesi tarafından neşredilmiştir); Dîvân-ı Fârsî vü Türkî vü Rîħte (Bk. Ezferî, hâtime; EI² İng.I, 813; Elr., III, 257-258).
BİBLİYOGRAFYA:
Ezferî, VâkıǾât (trc. Kamer Hüseyin Mahvî), Madras 1937, hâtime; Muhammed Gavs Han, Şubh-i Vatan, Madras 1258, s. 35; a.mlf., Gülzâr-ı AǾzam, Madras 1272; G. de Tassy, Histoire de ta littėrature Hindouie et Hindoustanie, Paris 1870, I, 265; Rieu, Catalogue, III, 1051; Sabahaddin Abdurrahman, Bezm-i Tîmûriyye, AǾzamgarh 1948, s. 426-427; H. M. Elliot - J. Dowson, History of India as Told by its Own Historians, Delhi 1964, VIII, 234; Storey, Persian Literature, I/l, s. 642-643, 1322; A. Urûc, Tezkire-yi Fârsîgû ŞuǾarâ-yı Urdû, Lahore 1971, s. 121-122; Hanbâbâ, Fihrist, V, 5384; M. Mujeeb. The Indian Muslims, New Delhi 1985, s. 503-505; A. S. Bazmee Ansari. “Azfari”, EI² (İng.), 813; a.mlf. - Sehâvat Mirza, “Ezferî”, UDMİ, II, 870-874; M. Baqır. “Azfari Gürgâni”, Elr., III, 257-258.
A. S. Bazmee Ansari