ETRÂF
الأطراف
Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserlerin ortak adı.
Etraf “bir şeyin kenarı, köşesi, yanı” mânasına gelen taraf kelimesinin çoğuludur. I. yüzyılın son çeyreğinden itibaren (VII. yüzyılın sonları) hadis derslerinde hatırlanması için hadisin baş tarafından bir kısmının yazıldığı ve bunlara etraf dendiği bilinmektedir. Bu usul ilk defa İbn Şîrîn tarafından hocası Abîde es-Selmânî’nin (ö. 72/691) derslerinde uygulanmış ve daha sonra yaygınlaşmıştır (Mustafa M. el-A‘zamî, s. 165). IV. (X.) yüzyıldan itibaren genellikle birden fazla hadis kitabındaki rivayetlere kolayca ulaşabilmek için iki nevi etrâf kitabı yazılmıştır. Birinci nevi öncelikle hadislerin ilk râvisi olan ashap adına, onlardan rivayette bulunanların çok olması halinde ayrıca tabiîn ve tebeü’t-tâbiînin adlarına göre alfabetik olarak düzenlenmiştir. Bu eserler bir çeşit müsned özelliği arzeder. Ancak müsned türü eserlerde bir rivayetin tamamı verildiği halde etraf kitaplarında rivayetlerin sadece belli bir kısmı zikredilir. Kütüb-i Sitte veya Śaĥîĥayn için yapılmış etrâf kitaplarında görüldüğü gibi, bir sahâbînin bu eserlerdeki bütün rivayetleri ve bu rivayetlerin bütün senedleri bir araya toplanarak eserlerin hangi bölümlerinde geçtiği tesbit edilir. Hadisin ilk râvilerine göre telif edilen etrâf kitaplarında bir hadisin birçok eserdeki senedlerinin bir araya getirilmesi araştırmacılar için bazı kolaylıklar sağlar. Bu sayede o hadisin geçtiği diğer kitapların ayrı ayrı incelenmesine gerek kalmadığı gibi hadisin sağlamlık derecesinin kolayca tesbit edilmesi mümkün olur. Bunun faydalarından biri de bazı senedlerde ayırıcı bir vasıf kullanılmadan meselâ Süfyân veya Hammâd diye zikredilen râvinin diğer senedlerde bu kapalılığın giderilmesi sayesinde Süfyân es-Sevrî mi, Süfyân b. Uyeyne mi, Hammâd b. Zeyd mi, yoksa Hammâd b. Seleme mi olduğunun belirlenebilmesidir. Hadisin bütün rivayetlerini birlikte görme imkânı, bir eserin yazımı veya basımı sırasında yapılan hataların tesbitini de kolaylaştırır. Etrâf kitaplarında yer alan hadislerin tanınmış muhaddislerden kimler tarafından ve eserlerinin hangi bölümünde nakledildiğini, ayrıca bir hadisin hangi kitaplarda bulunduğunu görmek azımsanmayacak bir faydadır. Bugün hadislerin kaynaklarını belirlemeye imkân veren mu‘cemlerin (concordance) henüz ortaya çıkmadığı yıllarda bu hususların tesbiti genellikle etrâf kitapları sayesinde mümkün olmuştur.
İkinci nevi etrâf kitapları ise senedleri alınmaksızın hadislerin baş tarafından veya tamamını hatırlamaya imkân veren bir kısmından birkaç kelimeyi almak, sonra da bu metinleri alfabetik sıraya koymak suretiyle yapılan çalışmalardır. Ahmed Muhammed Şâkir, Süyûtî’nin mevcut hadislerin tamamını bir araya getirmek için önce kavlî hadisleri alfabetik olarak toplamaya başladığı, fakat tamamlayamadığı CemǾu’l-cevâmiǾ adlı eseriyle ondan kısa metinli hadisleri seçerek meydana getirdiği el-CâmiǾu’ś-śaġīr’i birer etrâf kitabı saymaktadır. Bu görüş benimsendiği takdirde Kudâî’nin (ö. 454/1062) daha önce telif ettiği
hadis metinlerine göre alfabetik eseri Müsnedü’ş-Şihâb’ı ile, halk dilinde yaygın olan hadislerin toplandığı Sehâvî’nin el-Maķāśıdü’l-ĥasene’sinin de birer etraf çalışması kabul edilmesi gerekir.
Hadisin sahâbî olan râvisine göre düzenlenen belli başlı etrâf kitapları şunlardır: 1. Halef el-Vâsıtî (ö. 401/1010), Eŧrâiü’ś-Śaĥîĥayn. Daha sonra aynı konuda kitap yazanların çoğu bu eserin genel planını benimsemiştir. Kitabın Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Hadis, nr. 31, 42, 56) ve Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Hadis, nr. 371, 227 varak) nüshaları bulunmaktadır. 2. Ebû Mes‘ûd ed-Dımaşkī (ö. 401/1010-11), Eŧrâfü’ś-Śaĥîĥayn. Halef el-Vâsıtî’nin kitabı kadar ilgi görmediği anlaşılan eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Hadis, nr. 373, 140 varak). 3. İbnü’l-Kayserânî, el-Eŧrâf li’l-efrâd li’d-Dâreķuŧnî. Eŧrâfü’l-ġarâǿib ve’l-efrâd adıyla da anılan eserde Dârekutnî’nin el-Fevâǿidü’l-efrâd’ı (eŧrâf) alfabetik sıraya konulmuştur. Kitabın Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Hadis, nr. 697, 361 varak) ve Fas Karaviyyîn Kütüphanesi’nde (nr. 1065) birer nüshası, ayrıca Süleymaniye Kütüphanesi’nde de (nr. 3209) bir mikrofilmi bulunmaktadır. Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, tertibinde ve muhtevasındaki bazı eksikleri tamamlayarak eseri ihtisar etmiştir. 4. İbnü’l-Kayserânî, Eŧrâfü’l-Kütübi’s-Sitte. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir kitabın müellif hattıyla olan nüshasını gördüğünü, fakat eserde fahiş hatalar bulunduğunu söylemektedir (bk. Zehebî, Mizânü’l-iǾtidal, III, 587; ayrıca bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 603). 5. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Sâbit et-Tarkī, el-LevâmiǾ fi’l-cemǾ beyne’ś-śıĥâĥ ve’l-cevâmiǾ. Eŧrâfü’l-Kütübi’l-Ħamse adıyla da anılan ve Kütüb-i Sitte’nin İbn Mâce dışındaki beş kitabını ihtiva eden eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 533, 210 varak). 6. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, el-İşrâf Ǿalâ maǾrifeti’l-eŧrâf. Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesaî ve İbn Mâce’nin sünenleri üzerine yapılan bu çalışmanın iki cildi Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 455, 279 varak, nr. 456, 267 varak). 7. Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Tuĥfetü’l-eşrâf* bi-maǾrifeti’l-eŧrâf. Sahâbe, tâbiîn ve tebeü’t-tâbiîne ait 1391 müsnedde mevcut 19.626 hadisin ele alındığı eser Kütüb-i Sitte ile Ebû Dâvûd’un el-Merâsîl’ini, Tirmizî’nin eş-Şemâǿilü’n-nebî adlı eserini, Nesâî’nin ǾAmelü’l-yevm ve’l-leyle’sini de ihtiva etmektedir. İbn Hacer el-Askalânî eserdeki bazı hataları tashih ve ikmal maksadıyla en-Nüketü’ž-žırâf Ǿale’l-Eŧraf’ı kaleme almıştır. Her iki eser Abdüssamed Şerefeddin tarafından titiz bir çalışma sonunda bir arada yayımlanmıştır (I-XIV, Bombay 1965 - 1966). 8. Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, el-Keşşâf fî maǾrifeti’l-eŧrâf. Kütüb-i Sitte üzerine yapılan bu çalışmanın I ve II. ciltleri Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (Hadis, nr. 445). 9. Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî, Eŧrâfü’l-mesânîdi’l-Ǿaşere. Günümüze gelip gelmediği bilinmeyen bu eser, sonuncusu dışında hepsi III. (IX.) yüzyılda vefat eden on muhaddisin müsnedlerini ihtiva etmekte olup bunlar Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî, Müsedded b. Müserhed, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, İshak b. Râhûye, İbn Ebû Ömer, Ahmed b. Menî‘, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebû Üsâme ve Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî’dir (Kettânî, s. 372). 10. İbn Hacer el-Askalânî, İtĥâfü’l-mehere bi-etrâfi’l-Ǿaşere. İtĥafü’l-mehere bi’l-fevâǿidi’l-mübtekire min eŧrâfi’l-Ǿaşere adıyla da anılan eser İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿını, İmam Şâfiî’nin ve Ahmed b. Hanbel’in müsnedlerini, Dârimî’nin es-Sünen’ini, İbnü’l-Cârûd’un el-Münteķā’sını, Ebû Avâne el-İsferâyînî’nin el-Müstaħrec’ini Tahâvî’nin Şerĥu MeǾâni’l-âŝâr’ını, İbn Hibbân’ın eś-Śaĥîĥ’ini, Dârekutnî’nin es-Sünen’ini ve Hâkim’in el-Müstedrek’ini ihtiva etmektedir. İtĥâfü’l-mehere’nin Murad Molla Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (nr. 349 - 364). Müellif daha sonra bu eserden Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ini çıkararak buna İŧrâfü’l-müsnedi’l-muǾtelî bi-Eŧrâfi’l-Müsnedi’l-Ĥanbelî adını vermiştir. İŧrâfü’l-müsned, Züheyr b. Nâsır en-Nâsır tarafından Eŧrâfü Müsnedi’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel adıyla son cildi fihrist olmak üzere on cilt halinde yayımlanmıştır (Dımaşk - Beyrut 1414/1993). 11. Abdülganî en-Nablusî (ö. 1143/1731), Źeħâǿirü’l-mevârîŝ* fi’d-devlâleti Ǿalâ mevâżıǾi’l-ĥadîŝ. Kütüb-i Sitte ile el-Muvaŧŧaǿı ihtiva eden eser sahâbî adına göre yedi bölüm halinde düzenlenmiş olup Mahmûd Rebî‘ tarafından neşredilmiştir (I-IV, Kahire 1352/1934).
Bunlardan başka Ebû Nuaym Ubeydullah b. Hasan b. Ahmed el-Haddâd el-İsbahânî’nin (ö. 517/1123) Eŧrafü’ś-Śaĥîĥayn’i, İbnü’l-Mülakkın’ın el-İşrâf Ǿale’l-eŧrâf’ı, İbn Hacer el-Askalânî’nin Eŧrâfü’ś-Śaĥîĥayn (Tertîbü eŧrâfi’ś-Śaĥîĥayn), Eŧrâfü’l-eĥâdîŝi’l-muħtâre li’ż-Żiyâ el-Maķdisî (İnâre fî eŧrâfi’l-muħtâre), Tesdîdü’l-ķavs fî eŧrâfi’l-Müsnedi’l-Firdevs, el-Fevâǿidü’l-mecmûǾa bi-eŧrâfi’l-eczâǿi’l-mesmûǾa, el-Eczâǿ bi-eŧrâfi’l-eczâǿ ve Eŧrâfü Şerĥi MeǾâni’l-âŝâr ve Süneni’d-Dâreķuŧnî adlı eserleri ve Zeynüddin el-Irâkī’nin Eŧrâfü Śaĥiĥi İbn Ĥibbân’ı da zikredilebilir.
Hadis metinlerine göre düzenlenen belli başlı etrâf kitapları da şunlardır: 1. Muhammed Şerif Tokadî, Miftâĥu’ś-Śaĥîĥayn. Eserde önce Buhârî’nin, sonra da Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerindeki kavlî hadisler alfabetik olarak dizilmiş, hadislerin bu eserlerdeki ve belli başlı şerhlerindeki yerleri gösterilmiştir (bk. DİA, VII, 123, 128). Günümüzde daha çok bilgisayar yardımıyla meydana getirilen birçok hadis kitabının fihristini bu türe dahil etmek mümkündür. 2. Ebû Hacir Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl, MevsûǾatü eŧrâti’l-ĥadîŝi’n-nebeviyyi’ş-şerif. Hadis, siyer, fıkıh, ilel, hadis ricâli, mevzû hadis ve tefsirle ilgili 150 kitabın taranmasıyla meydana getirilen bu çalışmada hadisin baş tarafından veya herhangi bir yerinden en az bir kelime alınmakta, ardından da hadisin geçtiği kaynaklar zikredilmektedir. Eser on bir cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1410/1989). 3. Wensinck, el-MuǾcemü’l-müfehres li-elfâži’l-ĥadîŝi’n-nebevî* (Concordance et indices de la tradition musulmane). İkinci nevi etrâf kitaplarının farklı bir türünü meydana getirmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Tirmizî, el-CâmiǾu’s-sahîh (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir), Kahire, ts. (el-Mektebetü’l-İslâmiyye), nâşirin mukaddimesi, s. 58-60; Mizzî, Tuhfetü’l-eşrâf bi-maǾrifeti’l-etrâf (nşr. Abdüssamed Şerefeddin), Haydarâbâd 1965-66, I-XIV; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 487; a.mlf. Mîzânü’l-iǾtidâl, III, 587; Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Zeylü Tezkireti’l-huffâz li’z-Zehebî, Haydarâbâd 1376/1956 → Beyrut, ts. (Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 1, 151, 365; İbn Hacer, en-Nüketü’z-zırâf Ǿale’t-etrâf (nşr. Abdüssamed Şerefeddin), Bombay 1965-66, I - XIV; Keşfü’z-zunûn, I, 116-117; Emîr es-San‘ânî, Tavzîhu’l-efkâr (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd), Medine, ts. (el-Mektebetü’s-Selefiyye), I, 231-234; Brockelmann, GAL, I, 436; Suppl., I, 603; Sezgin, GAS, I, 208, 220; Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, İbn Hacer el-ǾAskalânî ve dirâsetü musannefâtihî ve menhecühû ve mevâridühû fî kitâbihi’l-İsâbe, Bağdad 1978, I, 409-419; Miftâhu künûzi’s-sünne, Ahmed Muhammed Şâkir’in mukaddimesi, s. dad, zı; Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul 1987, s. 38; Talât Koçyiğit, Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara 1992, s. 123; Mustafa M. el-A‘zamî, İlk Devir Hadis Edebiyatı (trc. Hulusi Yavuz), İstanbul 1993, s. 165; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 370-372; Jamila Shaukat, “Classification of Hadıth Literature”, IS, XXIV/3 (1985), s. 360-361; M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-sahîh”, DİA, VII, 123, 128.
M. Yaşar Kandemir