er-RİSÂLETÜ’l-MUHAMMEDİYYE
(الرسالة المحمّديّة)
Ali Kuşçu’nun (ö. 879/1474) matematiğe dair eseri.
Tam adı er-Risâletü’l-Muĥammediyye fi’l-hiśâb olan ve Bahâeddin Âmilî’nin (ö. 1031/1622) Ħulâśatü’l-ĥisâb’ına kadar Osmanlı medreselerinde orta seviyede matematik ders kitabı olarak okutulan eser Fâtih Sultan Mehmed’e sunulmuştur. Taşköprizâde, Ali Kuşçu’nun eseri İstanbul’a ikinci gelişinde Ramazan 877’de (Şubat 1473) telif ettiğini, Kâtib Çelebi ise Uzun Hasan’ın elçisi sıfatıyla İstanbul’a ilk defa gelirken yolda yazdığını söylemektedir (Aĥsenü’l-hediyye, vr. 4a; Keşfü’ž-žunûn, I, 889). Ancak kitabın mukaddimesinden Taşköprizâde’nin verdiği bilginin
doğru olduğu anlaşılmaktadır. Bu eserin esasını Ali Kuşçu’nun Semerkant’ta iken yazdığı Risâle der Ǿİlm-i Ĥisâb adlı Farsça çalışması teşkil eder. Kâtîb Çelebi, er-Risâletü’l-Muĥammediyye’nin mukaddimesine yazdığı şerhin bir yerinde (Aĥsenü’l-hediyye, vr. 2a), bu kitabın İbnü’l-Havvâm’ın el-Fevâǿidü’l-Bahâǿiyye’si ile Cemşîd el-Kâşî’nin Miftâĥu’l-ĥussâb’ının özünü içeren bir çalışma, bir başka yerinde ise (a.g.e., vr. 7a) bu son eserin süratle yapılmış bir özeti olduğunu belirtir.
Eser bir mukaddime ve iki bölümden (fen) meydana gelmektedir. Bir mukaddime ile beş makaleden oluşan birinci bölümde hesap ilmi incelenir. Mukaddimede tanımlar, özellikle sayının ayrıntılı tanımı ele alınır. Birinci makalede, ondalık konumlu Hint hesabı pozitif reel sayılar kümesi içerisinde ikiye katlama ve bölme, dört işlem, rasyonel ve irrasyonel sayıların kare kökünü, küp kökünü alma ve sağlama işlemleri; ikinci makalede astronomların kullandığı altmış tabanlı sayı sistemi ve yine birincide verilen işlemler; üçüncü makalede cebir ve mukabele ilminin ikinci derecede denklem çözümleriyle sınırlı olarak gözden geçirilmesinden sonra çok terimlilerin dört işlemi, red ve tekmil ile bast gibi cebir işlemlerinden sonra da altı cebir formülünün örneklerle incelenmesi; dördüncü makalede çift yanlış hesabı ile tahlil yöntemi; beşinci makalede bazı kısa aritmetik yöntemleri, oran ve orantı kuralları ile aritmetik dizi toplamlarına ilişkin formüller ele alınmıştır. Bir mukaddimeyle üç makaleden oluşan ikinci bölümün mukaddimesinde geometrik şekillerin ve mesâhaya ilişkin temel kavramların tanımları, şekil ve cisimlerin alan ve hacim formüllerinin yanında bazı temel trigonometrik fonksiyonlarla ilgili formüller, verilen bazı formüllerin ispatları; birinci makalede yüzeylerin alanları, ikinci makalede düzgün altıgen alanı, üçüncü makalede küre, küre parçaları ve koni gibi cisimlerin hacimleri incelenmektedir.
er-Risâletü’l-Muĥammeddiyye’nin en önemli özelliklerinden biri, hesap ve cebirde daha önce eklenen ve çıkarılan nicelikler için kullanılan “zâid” ve “nâkıs” terimlerinin yanında ilk defa “müsbet” ve “menfi” terimlerine yer verilmesidir. Bugün Arapça ve Farsça konuşulan ülkeler başta olmak üzere Orta Asya ülkeleriyle Azerbaycan’da hâlâ kullanılan bu terimler Bizanslı matematikçiler tarafından Avrupa’ya aktarılmış ve “pozitif”, “negatif” şeklinde Latince’ye tercüme edilmiştir. Bu terimlerin Ali Kuşçu’nun kendi buluşu olması ihtimali yanında onun bunları Uluğ Bey’in elçisi olarak Çin’e gittiğinde Çin matematiğinden almış olması da düşünülmektedir (İhsanoğlu - Rosenfeld, s. 286). Eserin bir diğer özelliği köklerini Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’de bulan, ancak Cemâleddin Türkistânî, Ali Garbî, Mehmed Şah Fenârî ve Cemşîd el-Kâşî çizgisinde Türkistan matematik geleneğinin Yunan sayı anlayışına karşı geliştirdiği sayı tanımını bir ders kitabında açık biçimde dile getirmesidir. Ali Kuşçu sayıdan “bir”i ve birden oluşan her şeyi içerecek biçimde sayma eyleminin kapsamına giren her şeyi anladığını belirterek bu tavrını ortaya koyar (er-Risâletü’l-Muĥammediyye, vr. 75a). Başta sayı tanımı olmak üzere matematik bilimlere yaklaşımı Ali Kuşçu’yu, sayıları ontolojik muhtevalı yapılar olarak değil saf nicelik ifade eden fonksiyonel unsurlar olarak görmeye yöneltmiş ve eserlerinde “theologoumenates aritmetikes” anlamında bir sayı mistisizmine yanaşmayıp matematikten Hermetik-Pisagorasçı mistisizmi temizlemeye çalışmıştır. Onun bu görüşlerini kendisinden sonra öğrencisi Fenârîzâde Ali Çelebi Şerĥu’t-Tecnîs fî Ǿilmi’l-ĥisâb, Kâtib Alâeddin Yûsuf Mürşîdü’l-muĥâsibîn ve Takıyyüddin er-Râsıd Buġyetü’ŧ-ŧullâb min Ǿilmi’l-ĥisâb adlı eserlerinde tartışmıştır. Bu süreç Osmanlı matematiğine “kalkulativ” bir karakter kazandırırken sayılar teorisi üzerindeki çalışmaları da etkilemiştir.
Ali Kuşçu, er-Risâletü’l-Muĥammediyye’nin girişinde eserini Fâtih Sultan Mehmed’e sunmak için hızlı bir şekilde ve özet halinde kaleme aldığını, vakit bulduğunda daha ileri seviyede başka bir eser telif etmeyi düşündüğünü söyler (vr. 74b); ancak bu düşüncesini gerçekleştirememiştir. Öte yandan torunu Mîrim Çelebi el-Fetĥiyye şerhinde, öğrencisi Gulâm Sinan Fetĥu’l-Fetĥiyye adlı çalışmasında kitaba şerh yazacaklarını söylemişlerse de bu şerhler günümüze ulaşmamıştır. Aynı bilgileri veren Kâtib Çelebi de kendi zamanında bu şerhlerin mevcut olmadığını belirterek Mîrim Çelebi ile Gulâm Sinan’ın ifadelerini “tutulmamış söz” diye tanımlar (Aĥsenü’l-hediyye, vr. 2a). Kâtib Çelebi eseri öğrencilerine okuturken Aĥsenü’l-hediyye bi-şerĥi’r-Risâleti’l-Muĥammediyye adıyla mukaddimesinin sonuna kadar şerhetmiştir.
Müellif nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan (Ayasofya, nr. 2733/2) ve yirmiye yakın nüshası günümüze ulaşan risâleye Sâlih Zeki, Abdülhak Adnan Adıvar gibi pek çok bilim tarihçisi atıfta
bulunmuş, hakkında çeşitli çalışmalar ve araştırmalar yapılmıştır (bk. bibl.). Uluğbek Atayev’in 1972’de Rusça’ya çevirdiği eser, Gadoyboy Sobirovich ile G. P. Matviyewvskaya ve H. Tllashev tarafından geniş biçimde incelenmiştir (İhsanoğlu - Rosenfeld, s. 286).
BİBLİYOGRAFYA:
Ali Kuşçu, er-Risâletü’l-Muĥammediyye, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2733/2, vr. 74b, 75a; Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 159-162; Kâtib Çelebi, Aĥsenü’l-hediyye, Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş, nr. 362/4, vr. 2a, 4a, 7a, 81b-88b; Keşfü’ž-žunûn, I, 889; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1329, I, 195-199; Brockelmann, GAL, II, 235; Suppl., II, 329-330; A. Süheyl Ünver, Ali Kuşçu: Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1948, s. 41-42; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 224-226; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul 1999, I, 20-27; a.mlf. - B. A. Rosenfeld, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works, İstanbul 2003, s. 286; Remzi Demir - Yavuz Unat, “Ali Kuşçu ve El-Muhammediyye, El-Fethiyye ve Risâle Fî Hall Eşkâl El-Mu’Addil Li’l-Mesîr Adlı Eserlerinin Türk Bilim Tarihindeki Yeri”, Düşünen Siyaset, sy. 16, Ankara 2002, s. 231-255; İhsan Fazlıoğlu, “Ali Kuşçu’nun el-Muhammediyye fî el-hisâb’ının ‘Çift Yanlış’ ile ‘Tahlîl’ Hesabı Bölümü”, Kutadgubilig, sy. 4, İstanbul 2003, s. 135-155; a.mlf., “Ali Kuşçu”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul 1999, I, 216-219.
İhsan Fazlıoğlu