ENÛŞİRVÂN b. HÂLİD
أنوشروان بن خالد
Sadrü’l-İslâm Şerefüddîn Ebû Nasr Enûşirvân b. Hâlid b. Muhammed el-Kâşânî (ö. 532/1138 [?])
Selçuklu ve Abbâsî veziri.
459’da (1066-67) Rey veya Kâşân’da doğdu. Büyük Selçuklu Devleti’nde divan kâtibi olarak göreve başladı. Sultan Berkyaruk ile Selçuklu tahtında hak iddia eden amcası Tutuş arasında Rey yakınlarındaki Dâşilû’da meydana gelen ve Tutuş’un ölümüyle sonuçlanan savaşa katıldı (17 Safer 488/26 Şubat 1095).
Sultan Berkyaruk’un veziri Müeyyidülmülk’ten ilgi ve itibar gören Enûşirvân onun himayesinde görev aldı. Müeyyidülmülk’ün, Berkyaruk’un annesi Zübeyde Hatun aleyhindeki sözleri ve faaliyetleri sebebiyle azledilerek bizzat Berkyaruk tarafından katledilmesi üzerine devlet hizmetini terketti ve Basra’ya gidip edebiyatla meşgul oldu. Burada meşhur şair Harîrî ile tanışıp onu el-Maķāmât’ı yazmaya teşvik etti. Sultan Berkyaruk’tan sonra tahta geçen Muhammed Tapar zamanında ve Ziyâülmülk’ün vezirliği sırasında (1107 - 1111) hazinedar ve ârızu’l-ceyş olarak görev yaptı. Şemsülmülk Osman b. Nizâmülmülk 2000 dinar karşılığında onun yerine ârız tayin edilince Bağdat’a gitti. Hâtimülmülk Muhammed Meybüdî’nin vezirliği döneminde (1111 - 1117) vezir nâibi oldu. Fakat şiddetli muhalefet ve entrikalarla karşılaşınca istifa etmek zorunda kaldı. Daha sonra tekrar ârızu’l-ceyş tayin edildi ve 516 (1122 - 23) yılına kadar bu görevi sürdürdü; bu tarihte azl ve hapsedildi. Şemsülmülk Osman b. Nizâmülmülk’ün ölümünden sonra (517/1123) hapisten kurtuldu ve Irak Selçuklu Sultanı Mahmûd b. Muhammed Tapar tarafından vezir tayin edildi; 1127 - 1128 yılları arasında bu görevde kaldı. Rakip ve düşmanlarının entrikaları yüzünden vezirlikten ayrılıp Bağdat’a gitti ve 1132’de Halife Müsterşid-Billâh tarafından vezirliğe getirildi. 1134 yılında istifa ettikten bir süre sonra da Irak Selçuklu Sultanı Mes‘ûd b. Muhammed Tapar’ın veziri oldu. Ancak iç karışıklıkları önleyemediği ve başarılı olamadığı için azledildi ve yerine rakiplerinden İmâdüddin Dergezînî getirildi (1136).
Enûşirvân 532 veya 533 Ramazanında (Mayıs 1138 veya Mayıs 1139) Bağdat’ta vefat etti. Başta halifenin veziri olmak üzere çok sayıda devlet adamının katıldığı muhteşem bir cenaze töreniyle önce burada defnedildi; daha sonra Kûfe’ye götürülerek Hz. Ali’nin türbesine gömüldü.
Akıllı, titiz, dindar, güzel ahlâklı ve doğru bir kişi olarak tanıtılan Enûşirvân aşırı dindarlığı ve nezaketi sebebiyle tenkit edilmiştir. Kendisi de edipti; âlim ve şairleri himaye ettiği için çağdaşlarının övgüsüne mazhar olmuştu.
Enûşirvân Fütûru zamâni’ś-śudûr ve śudûru zamâni’l-fütûr adıyla bir eser kaleme almıştır. Sultan Melikşah’ın tahta geçişinden (1072) Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul b. Muhammed’in ölümüne kadar (1134) geçen süre içinde meydana gelen olayları ve hatıratını ihtiva eden bu Farsça eser, Selçuklular’ın siyasî tarihi ve o dönemdeki bâtınî faaliyetler açısından olduğu kadar divan teşkilâta ve saray hayatı bakımından da birinci elden önemli bir kaynaktır. Ancak müellifin olayları yorumlarken ve bir kısım devlet adamlarını değerlendirirken zaman zaman tarafsızlıktan uzaklaştığı, bazı vezir ve memurları aşırı derecede överken bazılarını da ağır biçimde tenkit ettiği görülür. Fütûru zamâni’ś-śudûr, İmâdüddin Kâtib el-İsfahânî tarafından bazı ilâvelerle birlikte Nuśretü’l-fetre ve Ǿusretü’l-fıtre adıyla Arapça’ya tercüme edilmiştir. Bündârî de bu tercümeyi Zübdetü’n-Nuśra ve nuħbetü’l-Ǿusra adıyla ihtisar etmiştir. Her üç müellifin ortak ürünü olan bu eser ilk defa Martin Theodor Houtsma tarafından neşredilmiştir (Tevârîħu Âli Selcûķ [L’Histoire des Seldjoucides], Leiden 1889). Daha sonra çeşitli baskıları yapılan eser (Kitâbü Târîħi devleti Âli Selcûķ, Kahire 1900, Beyrut 1400/1980) Kıvâmüddin Burslan
tarafından Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi adıyla Türkçe’ye de çevrilmiştir (İstanbul 1943).
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, X, 77-78; Râvendî, Râhatü’s-sudûr (Ateş), I, 196; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, X, 547, 549-550, 642, 682; XI, 17, 20, 45; Bündârî, Zübdetü’n-Nusra, nâşirin önsözü, s. IX-XXV; İbnü’t-Tıktaka, el-Fahrî, s. 306; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 67; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 15-16; Safedî, el-Vâfî, IX, 427-428; Nâsırüddin Münşî-i Kirmânî, Nesâǿimü’l-ezhâr min letâǿimi’l-ahbâr der Târih-î Vüzerâ (nşr. Celâleddin Hüseynî Urmevî), Tahran 1959, s. 33; Browne, LHP, W, 191-192, 354, 360-362, 472-473; Storey, Persian Literature, I, 254-256; Gulâm-ı Rızâ Verehrâm, MenâbiǾ-i Târîh-i Îrân der Devrân-ı İslâmî, Tahran 1371, s. 51-52; Abbâs-ı İkbâl, Vezâret der ǾAhd-i Selâtîn-i Büzürg-i Selcûkı, Tahran 1338/1959, s. 111, 124, 132-133, 148, 153, 163, 176, 184, 186, 205, 232, 233, 268, 279, 286, 316; Hüseyin Emîn, Târîhu’l-ǾIrâk fi’l-asri’s-Selcûkı, Bağdad 1385/1965, s. 325, 330; Nefîsî, Târîh-i Nazm u Nesr, I, 118-119; A. K. S. Lambton, “The Internal Structure of the Saljuq Empire”, CHIr., V, 248, 251-253; a.mlf., “Anushirwân b. Khalid”, EI² (İng.), I, 522-523; C. L. Clausner, The Seljuq Vezirate: A Study of Civil Administration 1055-1194, Cambridge 1973, s. 49, 52, 55, 71, 74, 78, 93, 106-108; Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. XIII-XIV; a.mlf., “Bündârî”, DİA, VI, 490; C. E. Bosworth, “Anušervan Kašanı”, EIr., II, 139.
Abdülkerim Özaydın