en-NİHÂYE
(النهاية)
Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in (ö. 606/1210) garîbü’l-hadîse dair eseri.
Tam adı en-Nihâye fî ġarîbi’l-ĥadîŝ ve’l-eŝer (Nihâyetü’n-nažar fî ġarîbi’l-ĥadîŝ ve’l-eŝer) olup garîbü’l-hadîs alanında daha önce telif edilen kitapların muhtevasını içerdiği için müellif ona en-Nihâye adını vermiştir. Eserin yazıldığı döneme kadar bu alanın en muteber çalışmaları olarak Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm ile Hattâbî’nin Ġarîbü’l-ĥadîŝ, Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin Kitâbü’l-Ġarîbeyn, Zemahşerî’nin el-Fâǿiķ fî ġarîbi’l-ĥadîŝ ve Ebû Mûsâ el-Medînî’nin MecmûǾu’l-muġīŝ fî ġarîbeyi’l-Ķurǿân ve’l-ĥadîŝ adlı kitapları kabul edilmekteydi. Bir kısmı hadisleri müsned tertibine göre sıralayan, bazıları hem Kur’an hem hadislerdeki garîb kelimeleri açıklayan bu eserlerin her birinde metot ve muhteva açısından kullanım zorlukları bulunmaktaydı. İbnü’l-Esîr, bu kitapların en kapsamlısı olan Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin çalışması ile onu tamamlamak için yazılan Ebû Mûsâ el-Medînî’nin eserini esas alarak sadece hadislerdeki garîb kelimeleri açıklamıştır. Eserine bunların yanında çeşitli kaynaklardan derlediği hadis ve eserlerdeki garîb kelimeleri ilâve etmiştir. Bu iki çalışmanın madde başlarını ve içindeki hadisleri bir araya getirdikten başka her iki eserdeki mükerrer lafızları ayıklamış ve diğer hadis kitaplarından tesbit ettiği başka garîb kelimeleri de eklemiştir. İbnü’l-Esîr, en-Nihâye’de Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin eserinden aldığı hadisler için “he”, Ebû Mûsâ’nın eserinden aldıkları için “sîn” rumuzunu kullanmış, kendi ilâveleri için herhangi bir işaret koymamıştır. Ancak kitabın nâşirlerinden Tâhir Ahmed ez-Zâvî ile Mahmûd Muhammed et-Tanâhî müellifin ilâvelerinin başına yıldız (*) işareti koymuştur.
Müellif en-Nihâye’nin mukaddimesinde garîbü’l-hadîs ilminin doğuşu, gelişmesi, bu alanda yazılan eserlerin metotları hakkında bilgi vermiş ve bunların eksik yönlerini kendi eserinde telâfi etmeye çalıştığını belirtmiştir. Eserini kelimelerin ilk üç harfine göre alfabetik olarak düzenlemiş, ilk iki harfe göre de bab başlıkları koymuştur. İbn Kuteybe, Hattâbî ve özellikle Zemahşerî’den sık sık iktibaslarda bulunmuş, çoğunlukla faydalandığı kaynakları zikretmekle birlikte kaynak göstermeden alıntı yaptığı da olmuş, bazan da kaynakları eleştirmiştir. İbnü’l-Esîr’in en-Nihâye’de modern alfabetik sıralama yöntemine yakın bir sistem geliştirmesi bazı muhaddislerin övgüsünü kazanmıştır (Sehâvî, III, 49; Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî, II, 185).
İbnü’l-Esîr kitabında sözlük açıklamalarıyla yetinmeyip zaman zaman ilmî birikimini de göstermiş, ele aldığı kelimenin bulunduğu rivayetle ilgili bir meseleyi kısaca izah etmiş (I, 231), bazı fıkhî ihtilâflara dair görüşünü açıklayarak fukahanın kanaatlerini tartışmış (II, 337; III, 325), birbirine zıt gibi görünen hadisler arasındaki çelişkiyi gidermeye çalışmıştır (I, 106-107; IV, 148). Gramer tartışmalarına da geniş yer vermiş, zaman zaman nahivcilere muhalif kanaatlerini beyan etmiştir (I, 310; V, 118). Bu özellikleri yanında eserde az da olsa bazı sözlerin hadis diye nakledildiği ve bazı kelimelere yanlış anlam verildiği de olmuştur.
en-Nihâye üzerinde ihtisar, zeyil ve manzum hale getirme türlerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Muhtasarları arasında Süyûtî’nin, eserdeki hadis metinlerini çıkarıp sadece garîb kelimelerle açıklamalara yer verdiği ed-Dürrü’n-neŝîr telħîśu Nihâyeti İbni’l-Eŝîr adlı çalışması meşhurdur (Kahire 1322, en-Nihâye’nin kenarında). en-Nihâye’yi Îsâ b. Muhammed b. Ubeydullah es-Safevî’nin yarı yarıya ihtisar ettiği, Müttakī el-Hindî’nin de eser üzerinde bir muhtasarı bulunduğu kaydedilmektedir. Selâhaddin Hifnî de kitabı Muħtaśaru’n-Nihâye fî ġarîbi’l-ĥadîŝ ve’l-eŝer adıyla kısaltmıştır (Küveyt 1406; Kahire 1411).
Zeyilleri arasında, Safiyyüddin Mahmûd b. Ebû Bekir Muhammed el-Urmevî’nin Źeylü’n-Nihâye’si ile Süyûtî’nin ed-Dürrü’n- neŝîr’e yedi varak kadar ilâvede bulunarak et-Teźyîl ve’t-teźnîb Ǿalâ Nihâyeti’l-ġarîb adını verdiği kitabı anılabilir (nşr. Abdullah el-Cebbûrî, Riyad 1402/1982, 1403/1983). İbn Berdis, el-Kifâye fi’ħtiśâri (fî nažmi)’n-Nihâye adlı iki ciltlik çalışmasında en-Nihâye’yi kısaltarak manzum hale getirmiştir (Brockelmann, GAL, I, 439). Günümüzde Ebû Abdullah Abdüsselâm b. Muhammed b. Ömer Allûş, el-Ǿİnâye bi’n-Nihâye ve Fevâtü’n-Nihâye adlarıyla iki zeyil kaleme almış ve bunları eź-Źeyl Ǿale’n-Nihâye fî ġarîbi’l-ĥadîŝ ve’l-eŝer ismiyle tek cilt haline getirmiştir (Beyrut 1417/1997). Daha sonra en-Nihâye’yi esas alarak Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, İbn Kuteybe, Hattâbî ve Zemahşerî’nin garîbü’l-hadîse dair eserleriyle Ukberî’nin İǾrâbü’l-ĥadîŝǿinden faydalanarak el-CâmiǾ fî ġarîbi’l-ĥadîŝ adlı çalışmasını yayımlamıştır (I-V, Riyad 1422/ 2001).
en-Nihâye, Arap dili açısından önemli kaynaklardan biri sayıldığından İbn Manzûr Lisânü’l-ǾArab’ında ondan istifade etmiş, ayrıca Nevevî Tehźîbü’l-esmâǿ ve’l-luġāt ile el-Minhâc fî şerĥi Śaĥîĥi Müslim b. Ĥaccâc’ında, Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî el-Miśbâĥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-şerĥi’l-kebîr’inde ve Murtazâ ez-Zebîdî Tâcü’l-Ǿarûs’unda en-Nihâye’ye sık sık başvurmuştur.
Eser önce tek cilt olarak (Tahran 1269, taş baskısı), ardından Abdülazîz b. İsmâil el-Ensârî et-Tahtâvî’nin tashihi ve Süyûtî’nin ed-Dürrü’n-neŝîr’i ile birlikte dört cilt halinde (Kahire 1311) yayımlanmış, daha sonra Süyûtî’nin ed-Dürrü’n-neŝîr’i ve Râgıb el-İsfahânî’nin el-Müfredât’ı ile beraber yine dört cilt olarak neşredilmiştir (Kahire 1318, 1322). Kitabın I. cildinin ilk sayfasında bu baskıda Ebû Ahmed Hasan b. Abdullah el-Askerî’nin Taśĥîfâtü’l-muĥaddiŝîn fî ġarîbi’l-ĥadîŝ’inin de yer alacağı kaydedilmişse de bu eser yayımlanmamıştır. en-Nihâye’nin el-Matbaatü’l-Osmâniyye baskısı (Kahire 1311) neşirlerin en güveniliri olmakla birlikte diğer baskılarda olduğu gibi onda da yanlış okumadan kaynaklanan hatalar mevcuttur. Kitabın en sağlıklı neşri, Tâhir Ahmed ez-Zâvî (eserin ilk üç cildinin neşrine katılmıştır) ve Mahmûd Muhammed et-Tanâhî’nin gerçekleştirdiği beş ciltlik baskısıdır (Kahire 1383-1385/1963-1965; Beyrut 1383/1963; Lahor 1390/1970).
İbnü’l-Esîr’in en-Nihâye’den sonra kaleme aldığı Menâlü’ŧ-ŧâlib fî şerĥi Ŧıvâli’l-ġarâǿib adlı eseri büyük ölçüde en-Nihâye’yi tamamlayan bir çalışma olmakla birlikte burada daha çok uzun metinli rivayetlere yer verilmiş ve bunların hem kelimeleri hem metinleri şerhedilmiştir (nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Mekke-Kahire 1400-1403/1980-1983). Bağdatlı İsmâil Paşa, müellifin Nihâyetü’l-eŝîriyye fî luġāti’l-ĥadîŝiyye adlı bir diğer eserine işaret etmekteyse de (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 3) başka kaynaklarda onun böyle bir çalışmasından söz edilmemektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mecdüddin İbnü’l-Esîr, en-Nihâye fî ġarîbi’l-ĥadîŝ ve’l-eŝer (nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî), Kahire 1383-85/1963-65, I-V, bk. neşredenin girişi, I, 34-41; a.mlf., el-Menâlü’ŧ-ŧâlib fî şerĥi ŧıvâli’l-ġarâǿib (nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî), Kahire, ts. (Matbaatü’l-Medenî), neşredenin girişi, s. 34-41; İbn Manzûr, Lisânü’l-ǾArab, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), I, 8; Sehâvî, Fetĥu’l-muġīŝ, Beyrut 1403/1983, III, 49; Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Beyrut 1399/ 1979, II, 185-186; a.mlf., et-Teźyîl ve’t-teźnîb Ǿalâ Nihâyeti’l-ġarîb (nşr. Abdullah el-Cübûrî), Riyad 1403/1983, neşredenin girişi, s. 8-13; M. Murtazâ ez-Zebîdî, Tâcü’l-Ǿarûs (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Beyrut 1385/1965, Mukaddime, I, 6; Şerefeddin [Yaltkaya], İbn Esîrler ve Meşâhîr-i Ulemâ, İstanbul 1322, s. 26-37; Brockelmann, GAL, I, 438-439; Suppl., I, 605-607; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 3; J. A. Haywood, Arabic Lexicography, Leiden 1960, s. 107-108; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-ǾArabî: Neşǿetühû ve teŧavvürüh, Kahire 1968, I, 60-62; Muhammed Abdullah el-Hamdân, Benü’l-Eŝîr: el-Fürsânü’ŝ-ŝelâse, Tâif 1393/1974, s. 31-34; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/ 1983, s. 259; Hâris Süleyman ed-Dârî, “el-İmâm Mecdüddîn İbnü’l-Eşîr ve cühûdühû fi’l-ĥadîşi’ş-şerîf”, Buĥûŝ nedveti Ebnâǿi’l-Eŝîr, Musul 1983, s. 5-40; Fâtıma Hamza er-Râzî, “Ĥareketü’t-teǿlîf fî luġati ġarîbi’l-ĥadîş”, el-Mevrid, IX, Bağdad 1981, s. 72; Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, “Mecdüddîn İbnü’l-Eşîr ve cühûdühû fî Ǿilmi ġarîbi’l-ĥadîs”, Mecelletü Külliyyeti’l-luġati’l-ǾArabiyye CâmiǾatü Ümmi’l-ķurâ, I/1, Mekke 1401-1402/ 1980-81, s. 39-72.
İbrahim Hatiboğlu