Kamus

el-MUVATTA’

(الموطّأ)

İmam Mâlik’in (ö. 179/795) sahih rivayetleri derlediği eseri.

Müellif, Medineli bazı âlimlerin hadis kitabından çok fıkıh kitabına benzeyen “el-Muvaŧŧaǿ” adlı çalışmalarını gördükten sonra Hz. Peygamber’in hadisleriyle birlikte Medine halkının uygulamasını (amel-i ehl-i Medîne) yansıtan sahâbe görüşlerini ve tâbiînin fetvalarını da toplamak üzere bu eseri kaleme almış ve ona el-Muvaŧŧaǿ (gözden geçirilip ayıklanan, kolayca anlaşılan, üzerinde fikir birliği edilen kitap) adını vermiştir. Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un -ve daha sonra Mehdî-Billâh ile Hârûnürreşîd’in- eserin nüshalarını çoğaltıp ülkenin her yanına göndermek ve hukukî uygulamalarda esas alınmasını sağlamak istediğini söylemesi üzerine İmam Mâlik’in bunu doğru bulmadığı, İslâm toplumlarına dağılmış olan sahâbenin Resûl-i Ekrem’den öğrendikleri farklı uygulamaları rivayet ettiklerini ve oralarda bunların esas alındığını belirterek halifeyi bu düşüncesinden vazgeçirdiği bilinmektedir. Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un teklifiyle telifine başlanıp 159’da (776) tamamlanan, kitab ve bab tertibinde tasnif edilen ilk eser olduğu belirtilen el-Muvaŧŧaǿın önceleri 10.000 (veya 4000) hadis ihtiva ettiği, İmam Mâlik’in eserini her yıl yeniden ele alıp ihtisar ederek bugünkü hale getirdiği (Kādî İyâz, I, 193) ve bu çalışmaların kırk yıl sürdüğü zikredilmiştir. el-Muvaŧŧaǿda yer alan rivayetler arasında tertip ve rivayet sayısı bakımından görülen farklar, o dönemde bu nevi metinlerin harfiyen istinsah edilmiş şekillerine az kıymet verilmesi ve bunları nakil işini üzerine alanların büyük bir serbestlikle hareket etmesi (İA, VII, 254) yüzünden değil bizzat musannifinin esere sürekli müdahalesi sebebiyle meydana gel-miştir.

Güvenilir râvilerden sahih hadisler alındığı için el-Muvaŧŧaǿı sahih kitaplar arasında sayanlar bulunduğu gibi onda mürsel, münkatı‘ ve belâğ türünden rivayetlerin yer aldığını belirtenler de vardır. İmam Mâlik ile onun görüşlerini benimseyenlere göre el-Muvaŧŧaǿdaki bütün hadisler sahihtir. Ma‘mer b. Râşid, İbn Ebû Zi’b, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne gibi hadis âlimleri, eserdeki mürsel ve münkatı‘ rivayetlerin başka tariklerle muttasıl olarak geldiğini ortaya koymak üzere yine el-Muvaŧŧaǿ adıyla eserler tasnif etmişlerdir. Mâlikî mezhebine mensup âlimler el-Muvaŧŧaǿa ilk sırada yer vermekle beraber onun Śaĥîĥayn’den sonra geldiğini kabul etmişlerdir. Hadis kitaplarını beş kısma ayıran İbn Hazm’ın el-Muvaŧŧaǿa beşinci sırada yer vermesini isabetli bulmayan Zehebî, Śaĥîĥayn’den hemen sonra gelen eserin Ebû Dâvûd ve Nesâî’nin es-Sünen’leriyle birlikte zikredilmesi gerektiğini söylemiştir (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVIII, 203). İbn Abdülber en-Nemerî de el-Muvaŧŧaǿdaki mürsel, münkatı‘ ve mu‘dal hadislerin muttasıl senedleri bulunduğunu et-Temhîd’de göstermiş, orada “belaganî” ve “‘ani’s-sika” diye rivayet edilen altmış bir hadisten sadece dördünün senedlerini bulamamış, İbnü’s-Salâh ise onların da muttasıl olduğunu Risâle fî vaśli’l-belâġāti’l-erbaǾa fi’l-Muvaŧŧaǿda ortaya koymuştur. Henüz Śaĥîĥayn’in tasnif edilmediği bir dönemde İmam Şâfiî’nin, yeryüzünde Allah’ın kitabından sonra en sahih kitabın el-Muvaŧŧaǿ olduğunu söylemesi de bu görüşü desteklemektedir. Kütüb-i Sitte gibi hadis kitaplarının tasnifinde de bu eserin metodundan faydalanılmış, diğer taraftan Kütüb-i Sitte’nin altıncı kitabı sayılan İbn Mâce’nin es-Sünen’i yerine Kuzey Afrikalı âlimler el-Muvaŧŧaǿı kabul etmiştir.

Altmış bir kitaptan meydana gelen el-Muvaŧŧaǿda Ebû Bekir el-Ebherî’ye göre 600’ü müsned, 222’si mürsel, 613’ü mevkuf ve 285’i maktû olmak üzere toplam 1720 rivayet bulunmaktadır (Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, I, 7). Daha çok ahkâm hadislerini toplayan el-Muvaŧŧaǿı, İmam Mâlik’in fetva ve ictihadlarına yer verdiği, ayrıca diğer hadis kitaplarına benzemediği gerekçesiyle Ignaz Goldziher ve Carl Brockelmann’ın ileri sürdüğü gibi bir fıkıh kitabı saymak doğru değildir. Ahmed b. Hanbel ve İshak b. Râhûye el-Muvaŧŧaǿın en sahih senedlerinin Zührî - Sâlim - İbn Ömer tarikiyle rivayet edilenler olduğunu söylemiş, Buhârî ise Mâlik - Nâfi‘ - İbn Ömer tarikiyle gelen rivayetlerin hepsinden güvenilir kabul edildiğini belirterek bu isnada “silsiletü’z-zeheb” adını vermiştir. İslâm dünyasında büyük itibar gören eser Mâlikî mezhebinin çoğunlukla benimsendiği Kuzey Afrika’da ve Endülüs’te daha çok yayılmış, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin belirttiğine göre bu ülkelerdeki medreselerde ilk ezberletilen kitap olmuştur (DİA, XXII, 485).

Rivayetleri. el-Muvaŧŧaǿı İmam Mâlik’ten Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî ve İmam Şâfiî gibi fakihlerin, Yahyâ b. Saîd el-Kattân ve Abdurrahman b. Mehdî gibi muhaddislerin, Hârûnürreşîd ile iki oğlu Emîn ve Me’mûn gibi halife ve emîrlerin de aralarında bulunduğu 1000’den fazla kişi rivayet etmiş, bilindiği kadarıyla bunlardan sekizi günümüze kadar gelmiştir. 1. İbn Ziyâd el-Absî rivayeti. İmam Mâlik’in görüşlerine daha çok yer veren bu rivayet muhtemelen el-Muvaŧŧaǿın ilk rivayeti olup günümüze ulaşan bir parçasını Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer Muvaŧŧaǿü’l-İmâm Mâlik: ĶıŧǾa minhü bi-rivâyeti İbn Ziyâd adıyla yayımlamıştır (Tunus 1398/1978; Beyrut 1401/1980, 1402/1981, 1403/1982, 1404/1984). 2. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayeti. Muvaŧŧaǿü’l-İmâm Muĥammed diye anılan bu rivayet Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî nüshasından sonra en çok itibar gören rivayet olmuştur (Lahor 1211-1213; Ludhiana 1291-1292; Kazan 1909; nşr. Abdüvehhâb Abdüllatîf, Kahire 1382/1962, 1399/1979; aynı nâşir, ts., el-Mektebetü’l-ilmiyye; Leknev 1297 [Abdülhay el-Leknevî’nin et-TaǾlîķu’l-mümecced Ǿalâ Muvaŧŧaǿi Muĥammed’i ve hâmişinde Ali el-Kārî’nin Şerĥu’l-Muvaŧŧaǿı ile birlikte]; nşr. Takıyyüddin

en-Nedvî, Dımaşk 1412/1991 [Leknevî’nin et-TaǾlîķu’l-mümecced’i ile birlikte]). 3. İbnü’l-Kāsım rivayeti. İbnü’l-Kāsım’ın nüshası, el-Muvaŧŧaǿı bu nüshaya dayanarak el-Mülaħħaś limâ fi’l-Muvaŧŧaǿ mine’l-ĥadîŝi’l-müsned (Muvaŧŧaǿü’l-İmâm Mâlik b. Enes, rivâyetü İbni’l-Ķāsım ve tel-ħîśü’l-Ķābisî) (nşr. Muhammed b. Alevî el-Mâlikî, Cidde 1405/1985, 1408/1988) adıyla ihtisar eden Ebü’l-Hasan el-Kābisî’nin eseriyle birlikte günümüze ulaşmıştır. 4. İbn Vehb rivayeti. el-Muvaŧŧaǿü’l-kebîr adıyla İbn Vehb’e nisbet edilen ve Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî rivayetine çok yakın olan eser İbn Vehb’in İmam Mâlik’ten rivayet ettiği nüsha olmalıdır. 5. Ka‘nebî rivayeti. el-Muvaŧŧaǿın rivayetleri arasında en çok hadis ihtiva edenidir (nşr. Abdülhafîz Mansûr, Tunus 1396; Küveyt 1392/1972; nşr. Abdülmecîd Türkî, Beyrut 1994, 1999, Süveyd b. Saîd el-Hadesânî rivayetiyle birlikte). 6. Yahyâ b. Abdullah b. Bükeyr el-Mahzûmî el-Kureşî rivayeti. İbn Tûmert el-Muvaŧŧaǿı bu rivayete dayanarak ihtisar ettiği için el-Muvaŧŧaǿü’l-İmâm el-Mehdî (nşr. Ignaz Goldziher, Cezayir 1905) diye de anılmaktadır (Aligarh 1907). 7. Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî rivayeti. el-Muvaŧŧaǿın Mağrib’de, Endülüs’te ve bütün İslâm dünyasındaki en yaygın rivayeti ve üzerine en çok şerh yazılanıdır (Dehli 1216, 1293, 1307, 1320, 1323; Kahire 1280, 1339, 1343, 1348 [Tenvîrü’l-ĥavâlik ile]; I-II, 1359, 1370; Tunus 1280; Leknev 1297; Lahor 1307/1889, 1317; Fas 1310, 1318; Kazan 1310, 1328; Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]; nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī, I-II, Kahire 1370-1371/1951; nşr. Ahmed Râtib Armûş, I-II, Beyrut 1390, 1404; nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-II, Beyrut 1997). 8. Süveyd b. Saîd el-Hadesânî rivayeti (nşr. Abdülmecîd Türkî, Beyrut 1994-1995). 9. Ebû Mus‘ab rivayeti (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - Mahmûd Muhammed Halîl, I-II, Beyrut 1412/1992). Ebû Mus‘ab, el-Muvaŧŧaǿın en son râvilerinden biri olduğu için onun rivayetinde diğerlerinin çoğunda bulunmayan 100 kadar hadisin yer aldığı belirtilmiştir (DİA, X, 194).

Şerhleri. el-Muvaŧŧaǿ şârihlerinden Pîrîzâde İbrâhim, Ali el-Kārî, Kemâhî, Abdülhay el-Leknevî ve İbn Âşûr, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî rivayetini esas almışlar, diğer şârihler ise Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî rivayetine dayanmışlardır. Ahmed b. Nasr ed-Dâvûdî’nin el-Muvaŧŧaǿı muhtasar bir şekilde şerhettiği en-Nâmî fî şerĥi’l-Muvaŧŧaǿ (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 175), İbn Abdülber en-Nemerî’nin eserdeki merfû hadisleri otuz yıldan fazla bir sürede şerhettiği (a.g.e., XIX, 269-270) et-Temhîd limâ fi’l-Muvaŧŧaǿ mine’l-meǾânî ve’l-esânîd (nşr. Saîd Ahmed A‘râb v.dğr., I-XXVI, Tıtvân-Muhammediye 1387-1412/1967-1992), yine İbn Abdülberr’in et-Temhîd’e kısa bir giriş mahiyetindeki et-Teķaśśî li-ĥadîŝi’l-Muvaŧŧaǿ ve şüyûħi’l-İmâm Mâlik (Tecrîdü’t-Temhîd limâ fi’l-Muvaŧŧaǿ mine’l-meǾânî ve’l-esânîd) (Kahire 1350/1931; Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]), et-Temhîd’in devamı niteliğinde olup el-Muvaŧŧaǿdaki mevkuf ve maktû hadisleri şerhettiği el-İstiźkârü’l-CâmiǾ li-meźâhibi fuķahâǿi’l-emśâr ve Ǿulemâǿi’l-aķŧâr fî mâ teżammenehü’l-Muvaŧŧaǿ min meǾâni’r-reǿy ve’l-âŝâr (Kahire 1971-1973; nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-XXX, son iki cildi fihrist, Kahire 1414/1993), Ebü’l-Velîd el-Bâcî’nin el-İstîfâǿ adlı kendi geniş şerhini özetleyerek meydana getirdiği el-Münteķā (I-VII, Kahire 1331-1332; Beyrut 1403), Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin el-Münteķā’nın hadis ilimleri açısından yetersiz gördüğü yanlarını tamamlamak üzere kaleme aldığı Kitâbü’l-Ķabes fî şerĥi Muvaŧŧaǿi Mâlik b. Enes (nşr. Muhammed Abdullah Vüld-Kerîm, I-III, Beyrut 1992. Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin Kitâbü’l-Mesâlik fî şerĥi Muvaŧŧaǿi Mâlik’i neşre hazırlanmaktadır [Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 373]), Süyûtî’nin Tenvîrü’l-ĥavâlik (Kahire 1343, 1348, 1353, 1356; I-III, Beyrut 1408), Ali el-Kārî’nin Şerĥu’l-Muvaŧŧaǿ (Leknev 1297), Pîrîzâde İbrâhim’in Şerĥu’l-Muvaŧŧaǿ (el-Fetĥu’r-raĥmânî) (Konya Yusuf Ağa Ktp., nr. 173 Hadis), Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî’nin Şerĥu’l-Muvaŧŧaǿ (I-IV, Kahire 1279-1280, 1310, 1320, 1325, 1355, 1399; nşr. İbrâhim Atve İvaz, I-V, Kahire 1381-1382/1961-1962; I-IV, Beyrut 1407/1987, 1990), Osman b. Ya‘kūb el-İslâmbolî el-Kemahî’nin el-Müheyyeǿ fî keşfi esrâri’l-Muvaŧŧaǿ (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 260; Râgıb Paşa Ktp., nr. 327), Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin el-Müsevvâ şerĥu (min eĥâdîŝi)’l-Muvaŧŧaǿ (Delhi 1876; I-II, Beyrut 1403/1983), aynı müellifin Farsça olarak kaleme aldığı el-Muśaffâ min eĥâdîŝi (fî şerĥi)’l-Muvaŧŧaǿ (Delhi 1293/1876), Abdülhay el-Leknevî’nin et-TaǾlîķu’l-mümecced Ǿalâ Muvaŧŧaǿi Muĥammed (Hind 1292; nşr. Takıyyüddin en-Nedvî, I-III, Dımaşk 1412/1991), Muhammed Tâhir İbn Âşûr’un Keşfü’l-muġaŧŧâ fi’l-meǾânî ve’l-elfâžı’l-vâķıǾati fi’l-Muvaŧŧaǿ (Cezayir 1972, 1975; Tunus 1396/1976) ve Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin Evcezü’l-mesâlik ilâ Muvaŧŧaǿi Mâlik (I-XV, Kahire-Beyrut 1393-1394; Beyrut 1410/1989) adlı şerhleri burada anılabilir. Eserin Tefsîrü’l-Muvaŧŧaǿ adıyla yapılan şerhlerinin çoğu günümüze ulaşmamakla beraber III-V. (IX-XI.) yüzyıllarda aynı adla kaleme alınanların bir kısmı zamanımıza intikal etmiştir (a.g.e., sy. 2 [1413/1993], s. 373-374, 378).

Diğer Çalışmalar. Eser üzerinde yapılan çeşitli çalışmalar arasında İbnü’l-Hazzâ’nın seksen cüz olduğu söylenen Kitâbü’l-İstinbâŧ li-meǾâni’s-sünen ve’l-aĥkâm min eĥâdîŝi’l-Muvaŧŧaǿ (DİA, XXI, 81), İbn Tûmert’in el-Muvaŧŧaǿın Yahyâ b. Abdullah b. Bükeyr el-Mahzûmî rivayetini esas aldığı Muhâźźi’l-Muvaŧŧaǿ (nşr. Ignaz Goldziher, Cezayir 1905; Muvaŧŧaǿü’l-İmâm el-Mehdî adıyla), Ebû Hâmid el-Beyyânî’nin Telħîśu eĥâdîŝi’l-Muvaŧŧaǿ (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 529), İbn Halfûn’un Telħîśu eĥâdîŝi’l-Muvaŧŧaǿ adlı muhtasarları, Dârekutnî’nin Eĥâdîŝü’l-Muvaŧŧaǿ ve’t-tifâķu’r-ruvât Ǿan Mâlik ve’ħtilâfühüm ziyâdeten ve naķśan (nşr. İzzet Attâr el-Hüseynî, Kahire 1365/1946, M. Zâhid Kevserî’nin mukaddimesiyle birlikte), İbn Abdülber en-Nemerî’nin İmam Mâlik’in on yedi hocasından nakledildiği halde el-Muvaŧŧaǿın Yahyâ b. Yahyâ nüshasında yer almayan altmış dört rivayetini derlediği ez-Ziyâdât elletî lem teķaǾ fi’l-Muvaŧŧaǿ Ǿinde Yaĥyâ b. Yaĥyâ ve ravâhâ ġayruhû fi’l-Muvaŧŧaǿ adlı risâlesi (et-Teķaśśî’nin sonunda basılmıştır [yk. bk.]), Ahmed b. İmrân b. Selâme el-Ahfeş’in Tefsîrü Ġarîbi’l-Muvaŧŧaǿ (Sezgin, I, 460), Kādî İyâz’ın, Śaĥîĥayn ile el-Muvaŧŧaǿdaki garîb kelimeleri açıklamak ve bu eserlerdeki hadislerin sened ve metinlerinde meydana gelen tashif ve tahrifleri, i‘rab hatalarını, takdim ve te’hirleri göstermek ve hatalı yazılan kelimeleri tashih etmek maksadıyla yazdığı Meşâriķu’l-envâr Ǿalâ śıĥâĥi’l-âŝâr (I-II, Fas 1328; I-II, Tunus 1333; I-II, Kahire 1332-1333; nşr. Ahmed Yeken el-Bel‘amşî, I-II, Rabat 1403/1982), Muhammed b. Musallî’nin LevâmiǾu’l-envâr fî nažmi ġarîbi’l-Muvaŧŧaǿ ve Müslim (İÜ Ktp., AY, nr. 3130), el-Muvaŧŧaǿın ricâli hakkında İbnü’l-Hazzâ’nın et-TaǾrîf bi-men źükire fî Muvaŧŧaǿi Mâlik b. Enes mine’r-ricâl ve’n-nisâǿ (Fas Karaviyyîn Ktp., nr. 118, 179, 993), Ebû Ali Ömer b. Ali b. Yûsuf el-Vüryağlî el-Osmânî er-Rîfî’nin Tertîbü’l-mesâlik li-ruvâti Muvaŧŧaǿi Mâlik (Mağrib’deki çeşitli nüshaları için bk. Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 373; Sezgin, I, 462), İbn Nâsırüddin’in İthâfü’s-sâlik bi-ruvâti’l-Muvaŧŧaǿ Ǿan Mâlik (DİA, XX, 226), Süyûtî’nin İsǾâfü’l-mübeŧŧaǿ

bi-ricâli’l-Muvaŧŧaǿ (Dehli 1323/1905, el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte, s. 277-326; Haydarâbâd 1320; Kahire 1356/1937; Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye], el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte, s. 549-614; nşr. Saîd el-Lehhâm, Beyrut 1408, el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte; Mağrib 1412/1992, el-Muvaŧŧaǿ ile birlikte, s. 877-962), Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî’nin el-Muvaŧŧaǿın râvilerini de incelediği et-Teźkire bi-maǾrifeti ricâli’l-kütübi’l-Ǿaşere (a.g.e., XIX, 23), İbn Hacer el-Askalânî’nin aynı tarzda kaleme aldığı TaǾcîlü’l-menfaǾa bi-zevâǿidi ricâli’l-eǿimmeti’l-erbaǾa (a.g.e., XIX, 524) adlı eserleri burada zikredilebilir. Ricâlü’l-Muvaŧŧaǿ ismiyle yapılan çalışmaların pek çoğu günümüze ulaşmamıştır (Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 379). el-Muvaŧŧaǿ hadislerinin etrâf*ı hakkında Ebü’l-Abbas Ahmed b. Tâhir b. Ali’nin el-Îmâǿ ilâ eŧrâfi eĥâdîŝi’l-İmâm Mâlik adlı müstakil eserinden başka (Köprülü Ktp., nr. 253) İbn Hacer el-Askalânî İtĥâfü’l-mehere bi-eŧrâfi’l-Ǿaşere’de (DİA, XIX, 520), Abdülganî en-Nablusî Zeħâǿirü’l-mevârîŝ fi’d-delâleti Ǿalâ mevâżıǾi’l-ĥadîŝ’te (I-IV, nşr. Mahmûd Rebî‘, Kahire 1352/1934) el-Muvaŧŧaǿın etrâfına yer vermiştir. el-Muvaŧŧaǿdaki müsned rivayetler üzerinde genellikle Müsnedü’l-Muvaŧŧaǿ, Müsnedü ĥadîŝi (eĥâdîŝi) Mâlik gibi adlarla III. (IX.) yüzyıldan itibaren Nesâî, Muhammed b. İshak es-Serrâc, İbn Müferric, İbn Şâhin, İbn Abdülber en-Nemerî, İbn Halfûn gibi âlimler tarafından birçok çalışma yapılmıştır (Hasan Zeyn el-Filâlî, sy. 2 [1413/1993], s. 382-383). Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in Keşfü’l-muġaŧŧâ fî fażli’l-Muvaŧŧaǿ (nşr. İzzet Attâr Hüseynî, Kahire 1373/1954; nşr. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Beyrut-Dımaşk 1413/1992; nşr. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amravî, Beyrut 1415/1995), Alâî’nin Buġyetü’l-mültemes fî sübâǾiyyâti ĥadîŝi’l-İmâm Mâlik b. Enes (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Beyrut 1405/1985), İbn Hacer el-Askalânî’nin Ŝünâǿiyyâtü’l-Muvaŧŧaǿ (İbn Hacer, I, 434; eserde İmam Mâlik’in iki râvi ile Hz. Peygamber’e veya sahâbeye ulaştığı 122 merfû ve mevkuf rivayet bir araya getirilmiştir), yine İbn Hacer’in el-Muvaŧŧaǿ nüshaları arasındaki farkları müsned tertibinde ele aldığı Ziyâdâtü baǾżi’l-muvaŧŧaǿât Ǿalâ baǾż (Ezher Ktp., Mecmua, nr. 109, vr. 107-122), Muhammed b. Ali es-Senûsî el-İdrîsî’nin Muķaddimetü Muvaŧŧaǿi’l-İmâm Mâlik (Kahire 1374; Beyrut 1388, müellifin Îķāžu’l-vesnân’ı ile birlikte) adlı eserleri anılabilir. Yakın zamanlarda Muhammed Habîbullah Şinkītî Delîlü’s-sâlik ilâ Muvaŧŧaǿi Mâlik adıyla bir manzume kaleme almış (Kahire 1340) ve bunu İđâǿetü’l-ĥâlik min elfâžı Delîli’s-sâlik ilâ Muvaŧŧaǿi’l-İmâm Mâlik ismiyle şerhetmiştir (Kahire 1354). Ali Abdüllatîf et-TaǾrîf bi-Kitâbi’l-Muvaŧŧaǿı (Kahire 1382), Süleyman Sâdık el-Bîre el-Muvaŧŧaǿ ve menhecü’l-İmâm Mâlik el-fıķhî fîhi adlı yüksek lisans çalışmasını (1394, Câmiatü’l-İskenderiyye külliyyetü’l-âdâb kısmü’l-lugati’l-Arabiyye), Muhammed Alevî b. Abbas el-Mâlikî el-Hasenî Fażlü’l-Muvaŧŧaǿ ve Ǿinâyetü’l-ümmeti’l-İslâmiyye bih adlı eserini (Kahire 1398), Nezîr Hamdân el-Muvaŧŧaǿ nüshaları arasındaki farkları, eserin metot ve özelliklerini, hadis ve fıkıh açısından değerini tesbit ettiği el-Muvaŧŧaǿât li’l-İmâm Mâlik: Dirâse naśśıyye muķārene fî nüseħihâ, iħtilâfâtihâ’yı (Dımaşk 1412/1992) kaleme almıştır. Ayrıca Hâlid b. Cum‘a el-Harrâz ve Faysal b. Fâris eş-Şâmî’nin el-Muvaŧŧaǿ şerhlerinden et-Temhîd, el-Münteķā, Tenvîrü’l-ĥavâlik ve Şerĥu’z-Zürķānî’yi esas alarak hazırladıkları Fehârisü eĥâdîŝi’l-Muvaŧŧaǿ ve mevâđıǾuhâ fî şürûĥih (Riyad 1410/1990), Hammâdî el-Yûsufî’nin Merâsîlü’l-Muvaŧŧaǿ bi-rivâyeti Yaĥyâ b. Yaĥyâ el-Leysî (1982, Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîati ve usûli’d-dîn), Hasan ez-Zeyn el-Filâlî’nin el-Muvaŧŧaǿ şerhlerinden yazma ve matbu olanlarla çeşitli kaynaklarda geçmekle beraber günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyenleri tesbit etmeye çalıştığı makalesi (bk. bibl.) burada zikredilebilir. el-Muvaŧŧaǿ Ahmet M. Büyükçınar, Yaşar Erol, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz ve Abdullah Yücel tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (I-II, İstanbul 1982; I-IV, İstanbul 1984).

BİBLİYOGRAFYA:

İmam Mâlik, el-Muvaŧŧaǿ (nşr. Takıyyüddin en-Nedvî), Dımaşk-Beyrut 1412/1991, I-III, Abdülfettâh Ebû Gudde’nin girişi, I, 7-30; Leknevî’nin girişi, I, 73-108; a.mlf., a.e. (nşr. Abdülmecîd Türkî), Beyrut 1999, neşredenin girişi, s. 5-12; Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, I, 191-203; İbnü’s-Salâh, Risâle fî vaśli’l-belâġāti’l-erbaǾa fi’l-Muvaŧŧaǿ (nşr. Ebü’l-Fazl Abdullah b. Muhammed b. Sıddîk - Abdülfettâh Ebû Gudde, Tâhir el-Cezâirî, Tevcîhü’n-nažar [nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde], II içinde), Halep 1416/1995, s. 911-937; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, VIII, 52-54; XVIII, 203; İbn Hacer el-Askalânî, el-MecmaǾu’l-müǿesses li’l-muǾcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1415/1994, I, 434; Keşfü’ž-žunûn, II, 1907-1908; Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, Şerĥu’z-Zürķānî Ǿalâ Muvaŧŧaǿi’l-İmâm Mâlik, Beyrut 1407/1987, I, 2-9; Abdülazîz ed-Dihlevî, Bustânü’l-Muhaddisîn (trc. Ali Osman Koçkuzu), Ankara 1986, s. 17-66; Brockelmann, GAL, I, 185-186; Suppl., I, 297-299; J. Schacht, “Deux editions inconnues du Muwatta’”, Studi Orientalistici in Onore di Giorgio Levi Della Vida, Roma 1956, II, 477-492; M. M. Ebû Zehv, el-Ĥadîŝ ve’l-muĥaddiŝûn, Kahire 1378/1958, s. 245-259; M. Zubayr Sıddiqi, Hadis Edebiyatı Tarihi (trc. Yusuf Ziya Kavakcı), İstanbul 1966, s. 33-34; Sezgin, GAS, I, 458-464; M. Zâhid Kevserî, Maķālât (nşr. Râtib Hâkimî), Humus 1388, s. 97-102; Emîn el-Hûlî, “Muvaŧŧaǿü Mâlik”, Tİ, I, 263-275; M. Tâhir İbn Âşûr, Keşfü’l-muġaŧŧâ mine’l-meǾânî ve’l-elfâžı’l-vâķıǾa fi’l-Muvaŧŧaǿ, Tunus 1975, s. 5-47; Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib, Kütübü’s-sünne, Kahire 1399/1979, s. 9-52; Muhammed b. Alevî el-Mâlikî, “Şübühât ĥavle’l-Muvaŧŧaǿ ve reddühâ”, Nedvetü’l-İmâm Mâlik, Fas 1400/1980, II, 101-158; Haldûn el-Ahdeb, Esbâbü iħtilâfi’l- muĥaddiŝîn, Cidde 1407/1987, II, 634-646; Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü’l-müǿel-lefâti’l-ĥadîŝ, Beyrut 1416/1995, II, 531-540; M. Muhtâr Veled Ebbâh, Ħulâśatü’l-edille mine’t-tecrîd ve’ħtiśâri’t-Temhîd, Dârülbeyzâ 1420/1999, s. 13-22; M. Yūsuf Gurāyā, “Historical Background of the Compilation of the Muvaŧŧā’ of Mālīk b. Anas”, IS, VII/4 (1968), s. 379-392; Hasan ez-Zeyn el-Fîlâlî, “Bibliyoġrâfiyâ şürûĥi Muvaŧŧaǿi’l-İmâm Mâlik”, el-Muvâfaķāt, sy. 2, Cezayir 1413/1993, s. 369-385; Vehbe ez-Zuhaylî, “el-İmâm Mâlik ve kitâbühû el-Muvaŧŧaǿ”, a.e., sy. 2 (1413/1993), s. 408-421; Bedreddin el-Kettânî, “Dirâsât Ǿan kitâbi’l-Muvaŧŧaǿ li’l-İmâm Mâlik rađiyallāhü Ǿanh”, Ĥavliyyâtü Külliyyeti’l-âdâb ve’l-Ǿulûmi’l-insâniyye, sy. 2, Dârülbeyzâ 1985, s. 29-42; Abdel-Magid Turki, “Le Muvaŧŧa de Mâlik, ouvrage de fiqh, entre le ĥadîth et le ra’y, ou comment aborder l’étude du mâlikisme kairouanais au IV/Xe siècle”, St.I, LXXXVI (1997), s. 5-35; H. Lammens, “Mâlik b. Anas”, İA, VII, 253-254; İbrâhim Harekât, “Ebû Mus‘ab”, DİA, X, 194; Tayyar Altıkulaç, “Hüseynî, Ebü’l-Mehâsin”, a.e., XIX, 23; Leys Suûd Câsim, “İbn Abdülber en-Nemerî”, a.e., XIX, 269-270; M. Yaşar Kandemir, “İbn Hacer el-Askalânî”, a.e., XIX, 520, 524; a.mlf., “İbn Nâsırüddin”, a.e., XX, 226; Ahmet Özel, “İbnü’l-Hazzâ”, a.e., XXI, 81; a.mlf., “Îsâ b. Sehl”, a.e., XXII, 485.

M. Yaşar Kandemir