el-MUKNİ‘

(المقنع)

Ebû Amr ed-Dânî’nin (ö. 444/1053) ilk mushafların imlâsına dair eseri.

İslâm âlimleri, Hz. Osman’ın yazdırdığı ilk mushaflar arasındaki bazı farklılıklar ve aynı mushafta mükerrer olarak geçen bazı kelimelerin değişik imlâ ile yazılmış olması gibi sebeplerle bunların imlâ özellikleri (resmü’l-mesâhif) üzerinde durmuş, II. (VIII.) yüzyılın başlarından itibaren konuyla ilgili çalışmalar yapılmıştır. Yedi kıraat imamlarından İbn Âmir Yahsubî, Ali b. Hamza el-Kisâî, Halef b. Hişâm, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Ebû Hâtim es-Sicistânî ve


Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ bu alanda eser veren ilk müelliflerdendir. Ebû Amr ed-Dânî’nin tam adı el-MuķniǾ fî maǾrifeti mersûmi meśâĥifi ehli’l-emśâr olan çalışmasıyla bu konu zirveye ulaşmıştır. Müellif, el-MuķniǾde resm-i hatla ilgili daha geniş bir çalışması olduğundan söz ediyorsa da (s. 30) bu eserinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Harrâz’ın da Dânî’nin el-MuķniǾ adlı iki eseri bulunduğunu söylediği belirtilmiştir (Gānim Kaddûrî el-Hamed, s. 174).

Dânî eserin mukaddimesinde Medine, Mekke, Kûfe, Basra, Şam ve Irak’ın diğer şehirlerindeki ilk mushaflarla Hz. Osman’ın “imam” diye adlandırılan özel mushafı ve bu mushaftan istinsah edilerek Kûfe, Basra ve Şam’a gönderilen nüshalarla ilgili olarak hocalarından dinlediği rivayetlere bu çalışmasında yer vereceğini söylemiş, ezberlenmesi kolay olsun diye açıklamalara girmeyeceğini ifade etmiştir. Müellif konuları yirmi bir bölümde (bab) ele almış, bazı bölümleri alt başlıklara (fasıl) ayırarak incelemiş, rivayete dayalı pek çok bilgi yanında Gāzî b. Kays’ın Kitâbü Hicâǿi’s-sünne adlı eserinden de yararlanmıştır. İlk bölümde Kur’ân-ı Kerîm’in cem‘i, mushaf haline getirilişi, kaç nüsha olarak çoğaltıldığı ve nerelere gönderildiği gibi konulara yer verilmiş, daha sonraki bölümlerde sırasıyla ihtisar için elif, yâ ve “vâv”ın hazfedilmesiyle yazılan kelimeler (مساكين، إذا دعاني، ويمحو الل yerine مسكين، إذا دعان، ويمح الله gibi), bir mânaya delâlet etmek üzere elif ilâve edilerek yazılanlar (Ahzâb sûresindeki [33/10, 66, 67] الظنون، الرسول، السبيل kelimelerinin الظنونا، الرسولا، السبيلا şeklinde yazılması gibi), fazla olarak veya bir mânaya işaret için yâ harfi eklenenler (أفأن مات yerine أفاين مات gibi), ihtisar olsun diye iki “yâ”dan birinin hazfedildiği kelimeler (النبيين yerine النبين gibi), hemze yerine yâ ile yazılanlar (أئنكم yerine أينكم gibi), vâv ilâve edilerek yazılan kelimeler (أولئك، أولي، سأولايكم gibi), hemze sebebiyle vâv ile yazılanlar (نَوَؤَا الذين، يَتَفَيَؤُا gibi), hemzenin yazılışıyla ilgili kurallar, elif yerine yâ ile yazılan kelimeler (المَوْتَى، المَرْضَى، طُوبَى gibi), vâv yerine yâ ile yazılanlar (دَحَيها، والضحَى، ما زكَّى gibi), iki “lâm”dan birinin hazfedilmesiyle yazılanlar (الذي، التي gibi), tek lafız gibi okunduğu halde aslına uygun olarak ayrı yazılanlar (من ما، في ما gibi), kelimenin müennes olduğunu gösteren “hâ”ların açık tâ ile yazıldığı kelimeler (نعمت الله، سُنت الاولين، رَحمت الله gibi), ilk mushafların hepsinde Kur’ân-ı Kerîm’in başından sonuna kadar aynı imlâ ile yazılan kelimeler, ilk mushaflar arasında hazif ve ispat konusunda farklı yazılanlar, Iraklılar’a ait mushaflarda aynı imlâ ile yazılan kelimeler, Hz. Osman’a ait nüshadan istinsah edilen Hicaz, Irak ve Şam mushafları arasında mevcut farklılıklar sûrelerine işaret edilerek belirtilmiş, son olarak Hz. Osman’ın çeşitli merkezlere gönderdiği mushaflar arasındaki farklılıkların sebepleri açıklanmıştır.

Daha sonra telif edilen konuyla ilgili hemen bütün çalışmaların değişmez kaynağı olan el-MuķniǾ, Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî tarafından ǾAķīletü etrâbi’l-ķaśâǿid fî esne’l-maķāśıd adıyla manzum hale getirilmiş, bu kasîde-i râiyyesinde Şâtıbî, Dânî’nin eserine altı kelimenin imlâsıyla ilgili bilgi eklemiştir. Çeşitli baskıları yapılan (Kahire 1282, 1329; MecmuǾa fî ķırâǿât içinde, Kahire 1302, 1308) ve Hüseyin Rizevî tarafından Akīletü etrâbi’l-kasâid fî es-ne’l-makāsıd Tercümesi adıyla Türkçe’ye çevrilen (İÜ Ktp., TY, nr. 5868) eser üzerine birçok şerh yazılmıştır. 1. Alemüddin es-Sehâvî, Kitâbü’l-Vesîle ilâ keşfi’l-ǾAķīle (nşr. Muhammed el-İdrîsî, Riyad 1424/2003). Eseri ayrıca Tallâl Ahmed Alî Dîn, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (1415/1994). 2. Ebû Bekir b. Abdülganî el-Lebîb, ed-Dürretü’ś-śaķīle fî şerĥi ebyâti’l-ǾAķīle. Rabat Muhammed el-Hâmis Üniversitesi’nde Abdülâli Ayt Za‘bûl tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1412/1992). 3. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Merdâvî el-Makdisî, el-Müfîd fî şerĥi’l-Ķaśîd (Şerĥu’l-Ķaśîdeti’r-Râǿiyye) (Âtıf Efendi Ktp., nr. 29; Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1255). 4. Burhâneddin el-Caberî, Cemîletü erbâbi’l-merâśıd fî şerĥi ǾAķīleti etrâbi’l-ķaśâǿid (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1255, Kadızâde Mehmed, nr. 7). Rabat’ta Mustafa el-Bahyâvî tarafından tez çalışması olarak neşre hazırlanmıştır (1410/1990). 5. İbnü’l-Kāsıh, Tel-ĥîśü’l-fevâǿid ve taķrîbü’l-mütebâǾid ǾAķīleti etrâbi’l-ķaśâǿid (nşr. Abdülfettâh el-Kādî, Kahire 1368/1949, 2004). 6. Ali el-Kārî, el-Hibâtü’s-seniyyeti’l-Ǿaliyye Ǿalâ ebyâti’ş-Şâŧıbiyye er-Râǿiyye (Âtıf Efendi Ktp., nr. 38). Ümmülkurâ Üniversitesi’nde Abdurrahman es-Südeys tarafından tez olarak neşre hazırlanmıştır (1421/2000). 7. Mûsâ Cârullah, Şerĥu ǾAķīleti etrâbi’l-ķaśâǿid (Kazan 1908).

Mısır şeyhülkurrâsı Muhammed Ali Halef el-Hüseynî tarafından yazılan ve 1342’den (1923-24) itibaren -Hz. Osman’ın mushaflarının imlâsına uygunluğu görüşüyle- Kahire’de ve diğer bazı islâm ülkelerinde basımı sürdürülen mushaf nüshalarının imlâsının belirlenmesinde İbn Ebû Dâvûd’un Kitâbü’l-Meśâĥif’i ile birlikte esas alınan iki kaynaktan biri olan el-MuķniǾde müellifin kadîm bazı mushaflar için “gördüm, buldum, inceledim” gibi ifadeler kullanması (meselâ bk. s. 25, 53, 54, 55, 56, 63, 65) eserin önemini arttırmaktadır.

el-MuķniǾ ile ilk defa Fransız şarkiyatçısı Silvestre de Sacy ilgilenmiş ve son bölümünü Fransızca’ya çevirmiştir (“Traité sur l’orthographe primitive de l’Alcoran by Abou Amrou Othman ben Saīd ben Othman Mokri”, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale, VIII [Paris 1810], s. 290-332). Otto Pretzl, eseri Kitâbü’l-MuķniǾ fî resmi meśâĥifi’l-emśâr maǾa Kitâbi’n-Naķŧ adıyla müellifin Kitâbü’n-Naķŧ ve’ş-şekl adlı risâlesiyle birlikte yayımlamış (İstanbul 1932), daha sonra da Muhammed Ahmed Dehmân el-MuķniǾ fî maǾrifeti mersûmi meśâĥifi ehli’l-emśâr maǾa Kitâbi’n-Naķŧ (Dımaşk 1359/1940, 1403/1983) ve Muhammed Sâdık Kamhâvî el-MuķniǾ fî resmi meśâĥifi’l-emśâr maǾa Kitâbi’n-Naķŧ (Kahire 1978) ismiyle neşretmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

et-Tenzîlü’r-rabbânî bi’r-resmi’l-ǾOŝmânî (nşr. Abdurrahman Muhammed), Kahire 1348, s. 491; Dânî, el-MuķniǾ (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1403/1983; Alemüddin es-Sehâvî, Kitâbü’l-Vesîle ilâ keşfi’l-ǾAķīle (nşr. M. el-İdrîsî), Riyad 1424/2003, s. 451, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 63-65; Brockelmann, GAL, I, 517, 521-522; Suppl., I, 719, 726-727; Abdüsselâm Ahmed el-Kenûnî, el-Medresetü’l-Ķurǿâniyye fi’l-Maġrib mine’l-fetĥi’l-İslâmî ilâ İbn ǾAŧıyye, Rabat 1401/1981, s. 88-92; Gānim Kaddûrî el-Hamed, Resmü’l-muśĥaf, Bağdad 1402/1982, s. 168 vd.; M. Muhtâr Veled Ebbâh, Târîħu’l-ķırâǿât fi’l-meşriķ ve’l-maġrib, İskenderiye 1422/2001, s. 282-287.

Tayyar Altıkulaç