el-MUHTASAR
(المختصر)
Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin (ö. 500/1107’den sonra) Şâfiî fıkhına dair eseri.
et-Taķrîb fi’l-fıķh ve Ġāyetü’l-iħtiśâr adlarıyla da bilinen eser Şâfiî fıkhını özetleyen küçük hacimli bir kitaptır. Müellif önsözde eserin öğrencilerin kolayca anlayıp ezberleyebileceği, İmam Şâfiî’nin mezhebine göre belli başlı meselelerin taksimatına ve hükümlerine yer veren özlü bir metin olduğunu belirtir. el-Muħtaśar kitab ve fasıl tertibine göre düzenlenmiş olup ilki “Ŧahâret”, sonuncusu “ǾItķ” olmak üzere on altı kitaptan meydana gelmiştir. Muhtemelen fıkıh eğitiminin ilk basamağı için kaleme alındığından Mâverdî’nin el-İķnâǾı ve Gazzâlî’nin el-Vecîz’i gibi aynı dönemde telif edilmiş Şâfiî muhtasarlarına nisbetle kitapta bilhassa vaz‘î hükümler kapsamındaki terimlerin çok az kullanıldığı görülmektedir. Bu özelliğiyle eser, Abdullah b. Abdurrahman el-Hadramî’nin el-Muķaddimetü’l-Ĥađramiyye’si ve Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Taĥrîrü Tenķīĥi’l-Lübâb’ından daha kısa ve basit bir metindir. Pek çok defa basılan et-Taķrîb’i (Bombay 1297; Kahire 1314, 1344, 1345, 1347, 1374/1955; nşr. Muhyiddin el-Cerrâh, Dımaşk 1969; Beyrut 1985; nşr. Muhammed Lebîb, Tanta 1413/1993) S. Keijzer (Précis de jurisprudence musulmane par Abou Chodja, Leiden 1859) ile G. H. Bousquet (“Abrégé de la loi musulmane selon le rite l’imam El-Chafi’i par Abou Chodj’a”, Revue algérienne de jégislation et de jurisprudence, I [Alger 1935], s. 193-207) Fransızca’ya ve Abdullah Elçioğlu Türkçe’ye (Şafiî İlmihali, İstanbul, ts.) tercüme etmiştir.
el-Muħtaśar üzerine kaleme alınmış şerh ve hâşiyelerin belli başlıları şunlardır: 1. Takıyyüddin İbn Dakīkul‘îd, Tuĥfetü’l-lebîb fî şerĥi’t-Taķrîb. Şerhin temel özelliği, metindeki hükümlerin naslarla ve bilhassa ahkâm hadisleriyle irtibatının kurulmasıdır (nşr. Sabrî b. Selâme Şâhin, Riyad 1420/1999). 2. Takıyyüddin el-Hısnî, Kifâyetü’l-aħyâr fî ĥalli Ġāyeti’l-iħtiśâr. Eserde açıklamaların yanında birçok fıkhî mesele mezhep literatürüne atıf yapılarak ele alınmaktadır (I-II, Kahire 1350; Kum 1410; nşr. Abdullah el-Ensârî, Beyrut, ts.; nşr. Ali Abdülhamîd Ebü’l-Hayr - Muhammed Vehbî Süleyman, Beyrut 1996). 3. İbn Kāsım el-Gazzî, Fetĥu’l-ķarîbi’l-mücîb fî şerĥi elfâži’t-Taķrîb (el-Ķavlü’l-muħtâr fî şerĥi Ġāyeti’l-iħtiśâr). Metinde yer almayan meselelere pek temas etmeyen ve lugavî tahlillere ağırlık veren kısa bir şerhtir (Bulak 1271, 1285, 1298; Kahire 1278, 1279, 1285, 1289; nşr. L. W. C. van den Berg, Leiden 1895, Fransızca tercümesiyle birlikte). Bu şerh üzerine Ahmed b. Ahmed el-Kalyûbî, İbrâhim b. Muhammed el-Birmâvî (Bulak 1287, 1298; Kahire 1279, 1287, 1298) ve İbrâhim b. Muhammed el-Bâcûrî (Bulak 1273, 1285, 1298; Kahire 1303, 1326) hâşiye yazmıştır. 4. İbn Abdüsselâm el-Menûfî, el-İķnâǾ fî şerĥi Muħtaśari Ebî ŞücâǾ. Müellif bu şerhini Teşnîfü’l-esmâǾ bi-ĥalli el-fâži Muħtaśari Ebî ŞücâǾ adıyla ihtisar etmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1625). 5. Hatîb eş-Şirbînî, el-İķnâǾ fî ĥalli elfâži Ebî ŞücâǾ. Eserin en çok tanınan şerhi olup (Kahire 1277, 1282, 1284, 1306, 1307; Bulak 1291, 1293; Halep 1412/1991) hâşiyeleri arasında Ahmed b. Ahmed el-Kalyûbî’nin hâşiyesiyle Süleyman b. Muhammed el-Büceyrimî’nin Tuĥfetü’l-ĥabîb Ǿalâ şerĥi’l-Ĥaŧîb’i (I-IV, Bulak 1284; Kahire 1310; Beyrut 1398/1978, 1996, 2000) zikredilebilir. 6. İbn Kāsım el-Abbâdî, Fetĥu’l-Ġaffâr. 7. Ebü’l-Fazl Veliyyüddin el-Basîr, en-Nihâye (nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, Beyrut 1995). Şerefeddin Yahyâ b. Nûreddin Mûsâ el-İmrîtî, et-Taķrîb’i Nihâyetü’t-tedrîb fî nažmi’t-Taķrîb adıyla manzum hale getirmiştir (a.g.e., II, 1191; Brockelmann, GAL Suppl., I, 677). Mustafa Dîb el-Bugā da eser üzerine et-Teźhîb fî edilleti metni’l-Ġāye ve’t-Taķrîb adıyla bir çalışma yapmıştır (Dımaşk 1983, 3. bs.).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Dakīkul‘îd, Tuĥfetü’l-lebîb fî şerĥi’t-Taķrîb (nşr. Sabrî b. Selâme Şâhin), Riyad 1420/1999, s. 14-15; Keşfü’ž-žunûn, II, 1191, 1625; Serkîs, MuǾcem, I, 318, 509, 529, 553; II, 1416; Th. W. Juynboll, Handleiding, Leiden 1930, s. 374-375; Brockelmann, GAL, I, 492-493; Suppl., I, 676-677; Îżâĥu’l-meknûn, II, 447-448; N. P. Aghnides, An Introduction to Mohammedan Law and a Bibliography, Lahore 1981, s. 188; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 360-361; Cl. Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1994 à 1996”, MIDEO, XXIII (1997), s. 383; J. Schacht, “Abū ShudjāǾ”, EI² (İng.), I, 150-151; Ferâmürz Hâc Menûçihrî, “Ebû ŞücâǾ İsfahânî”, DMBİ, V, 594-595; Ahmet Özel, “Fıkıh”, DİA., XIII, 18.
M. Kâmil Yaşaroğlu