el-MUHKEM
(المحكم)
Ebû Amr ed-Dânî’nin (ö. 444/1053) mushafların harekelenmesi ve noktalanmasına dair eseri.
Tam adı el-Muĥkem fî naķŧi’l-meśâĥif olan kitabın kısa mukaddimesinde müellif eserini mushafların harekelenmesi ve noktalanması ile kullanılan diğer işaretlerin tarihî gelişimini, âlimlerin bu meselelere dair görüşlerini, ihtilâf ve ittifak noktalarını, Selef’ten bu işle uğraşanların usullerini açıklamak üzere kaleme aldığını belirtir.
Konuların bab ve fasıllara ayrılarak incelendiği eserde önce mushaflarda uygulanan hareke, nokta, tahmîs ve ta‘şîr işaretleri, sûre ve âyet başlarında işaret kullanmanın tarihçesi, bu konuda sahâbe ve tâbiînden nakledilen görüşler ve daha sonraki gelişmeler ele alınarak bunların değerlendirilmesi yapılmıştır. Ardından hecâ harflerinin sayısı, yazılış biçimi, tertibi, bunlara nokta konmasının sebepleri, harekelerin mahiyeti, konuluş yerleri, ihtilâs, ihfâ, işmâm, revm, şedde, sükûn, med, tenvin, idgam vb. için kullanılan işaretler anlatılmış; hemzenin tek veya çift olarak bulunması, elif, yâ ve vav ile olan ilişkisi üzerinde durulmuştur. Bir kelimede bulunan iki elif, iki yâ ve iki “vav”dan birinin hazfedilmesiyle ziyade kılınan eliflerin durumu, yazıdan hazfedilen harflerle ziyade kılınan harflere konulan işaret ve lâm-ı ta‘rîfin hemzesi hakkında bilgi verilmiştir. Eserin sonunda müellif Basra ve Kûfe ekolüne mensup bazı nahivcilerin, özellikle Halîl b. Ahmed, İbn Mücâhid, İbnü’l-Münâdî ve İbn Eşte’nin görüşlerine yer vermiş, âlimlerin harekelemede benimsediği usullerle elif, hemze, vav ve lâmelif üzerinde durmuştur.
el-Muĥkem’in kaynaklarını başlıca üç grupta ele almak mümkündür. Birinci grup Dânî’den önce yazılmış olup günümüze ulaşmayan eserlerdir. Bunlar arasında Ebû Hâtim es-Sicistânî, İbn Sahnûn, İbn Mücâhid, İbnü’l-Münâdî, İbn Eşte gibi âlimlerin çalışmaları zikredilebilir (meselâ bk. s. 7, 21, 23, 26, 210, 216, 221). İkinci grup kaynakları müellifin inceleme imkânı bulduğu çeşitli bölgelere ait eski mushaflar teşkil eder (meselâ bk. s. 8, 20, 30, 32, 86, 117, 174, 184). Bu mushaflardaki imlâ özelliklerinin aktarılmış olması esere ayrı bir değer kazandırdığı gibi tarihî yazma mushafların bu hususiyetlerine bakarak hangi dönem ve bölgeye ait olduklarını tesbit etmek mümkündür. Üçüncü grup kaynak, Dânî’nin sahâbe ve tâbiîne ulaşan senedlerle hocalarından naklettiği bilgiler olup bu malzeme kitapta önemli bir yer tutmaktadır. Müellif aktardığı bilgileri değerlendirerek tercihlerde bulunmuş; bu arada Ali b. Hamza el-Kisâî, Halîl b. Ahmed, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Sîbeveyhi ve Ahfeş gibi dilcilerin görüşlerini belirtmiştir. Yer yer soru-cevap metodunu kullanmış, ayrıca Medine, Kûfe, Basra, Endülüs gibi bölgelerdeki farklı uygulamalara işaret etmiştir.
Ebû Amr ed-Dânî’nin et-Tenbîh Ǿale’n-naķŧ ve’ş-şekl adlı eseriyle (Keşfü’ž-žunûn, I, 493), resm-i mushafla ilgili olarak kaleme aldığı el-MuķniǾin sonunda yer alan (nşr. Otto Pretzl, İstanbul 1932; nşr. Muhammed Ahmed Dehmân, Dımaşk 1359/1940, 1403/1983) ve el-Muĥkem’in özeti durumunda olan Kitâbü’n-Naķŧ ve’ş-şekl isimli bir çalışması daha vardır.
İzzet Hasan tarafından Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi’nde bulunan (Mustafa Çön, nr. 34-B), 71-80. varakları eksik bir nüshaya dayanılarak neşredilen eseri (Dımaşk 1379/1960, 1986) Gānim Kaddûrî Hamed, eksik olan kısmını bir başka nüshadan tamamlayıp Mecelletü Külliyyeti’l-İmâmi’l-AǾžam’da “Evrâķun ġayru menşûre min Kitâbi’l-Muĥkem” başlığıyla (Bağdad 1978, sy. 4) yayımlamıştır (et-Taĥdîd, neşredenin girişi, s. 29). el-Muĥkem, Meymûn b. Müsâid el-Masmûdî (ö. 816/1413) tarafından ed-Dürretü’l-celiyye adıyla nazma çevrilmiş olup bunun bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 8371) kayıtlıdır (İzzet Hasan, I, 360).
BİBLİYOGRAFYA:
Dânî, el-Muĥkem fî naķŧi’l-meśâĥif (nşr. İzzet Hasan), Dımaşk 1379/1960, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 20-25; a.mlf., et-Taĥdîd fi’l-itķān ve’t-tecvîd (nşr. Gānim Kaddûrî Hamed), Bağdad 1407/1988, neşredenin girişi, s. 29; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 505; Keşfü’ž-žunûn, I, 493; II, 1617; Brockelmann, GAL Suppl., I, 720; İzzet Hasan, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye, Dımaşk 1381/1962, I, 360; Abdurrahman Çetin, Ebû Amr ed-Dânî, Hayatı, Eserleri ve Câmiu’l-Beyân (doktora tezi, 1980), UÜ İlâhiyat Fakültesi, s. 136.
Abdurrahman Çetin