el-MELİKÜ’s-SÂLİH, Ebü’l-Hayş
(أبو الخيش الملك الصالح)
Ebü’l-Hayş el-Melikü’s-Sâlih İmâdüddîn İsmâîl b. el-Meliki’l-Âdil Muhammed b. Eyyûb (ö. 648/1251)
Eyyûbîler’in Dımaşk kolu hükümdarı (1237-1238, 1239-1245).
Muhtemelen 598’de (1202) doğdu. I. el-Melikü’l-Âdil’in oğludur. el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın saltanatının son yıllarında kardeşi el-Melikü’s-Sâlih Dımaşk’ta hüküm sürüyordu. el-Melikü’s-Sâlih, babası I. el-Melikü’l-Âdil’in hükümdarlığı döneminde onun adına Sevâd ile Busrâ’nın idaresini üstlenmişti. Kardeşi el-Melikü’l-Muazzam Îsâ’nın hükümdarlığı zamanında da aynı görevi yürütüyordu. 630’da (1232-33) el-Melikü’l-Kâmil’in maiyetinde Anadolu Selçukluları’na karşı giriştiği ve Âmid’in zaptıyla sonuçlanan savaşlara katıldı. el-Melikü’l-Eşref’in Dımaşk’ta 4 Muharrem 635’te (27 Ağustos 1237) ölümü üzerine onun vasiyetine uyularak Dımaşk’ın yönetimi el-Melikü’s-Sâlih’e verildi. Fakat el-Melikü’s-Sâlih’in çok muhteris bir kimse olduğunu bilen el-Melikü’l-Kâmil Dımaşk’ı ona bırakmayı doğru bulmadı; şehri dört ay sonra kuşattıysa da Sevâd ve Busrâ’nın yanında Ba‘lebek ve Bikā‘ı kendisine bırakarak Dımaşk’ı alabildi (9 Cemâziyelevvel 635 / 28 Aralık 1237). el-Melikü’s-Sâlih bu olayın ardından Ba‘lebek’e çekildi; ancak Necmeddin Eyyûb’un, babası el-Melikü’l-Kâmil’in ölümüyle (Receb 635 / Mart 1238) onun yerine geçen kardeşi II. el-Melikü’l-Âdil’i tahtından uzaklaştırmak için Mısır’a hareket etmesi üzerine el-Melikü’s-Sâlih Humus Meliki el-Melikü’l-Mücâhid Şîrkûh ile iş birliği yaparak Dımaşk’ı muhasara etti ve Safer 637’de (Eylül 1239) şehri ele geçirdi. Bu sırada Dımaşk’taki birçok dükkân ve ev harap oldu. Necmeddin Eyyûb, el-Melikü’s-Sâlih’in Dımaşk’a saldırdığını öğrenince geri döndü. Fakat askerlerinin birçoğu onu terketti. Kendisi de Ürdün ve Kerek hâkimi el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd b. Îsâ’ya esir düşerek hapse atıldı. Ancak çok geçmeden kurtuldu ve kendisine tâbi olan Mısır emîrlerinin davetiyle oraya gitti. Kardeşi II. el-Melikü’l-Âdil’in yerine yönetimi eline aldı, el-Melikü’s-Sâlih de Dımaşk’ta yerleşti. Bundan sonra hânedan mensupları arasındaki mücadele Mısır ve Suriye’de karışıklıklara sebep oldu.
641’de (1243) Necmeddin Eyyûb ile el-Melikü’s-Sâlih arasında barış için karşılıklı elçiler gönderildi. Fakat Necmeddin Eyyûb’un bu davranışında samimi olmadığı anlaşıldı. Necmeddin Eyyûb, el-Melikü’s-Sâlih’e karşı koymak için Ürdün ve Kerek hâkimi el-Melikü’n-Nâsır Dâvûd ile anlaştı. İsmâil büyük bir kuvvetle el-Melikü’l-Âdil’e yardım için yola çıktıysa da Fevvâre’de bozguna uğradı. el-Melikü’s-Sâlih bu iki güçlü rakibe karşı Akkâ’daki Haçlılar’la birleşmekten başka çare bulamadı. Necmeddin Eyyûb’u mağlûp etmeleri şartıyla Kudüs’le birlikte daha önce hıristiyanların elinde bulunan Sayda, Taberiye, Safed, Kevkeb ve Askalân’ı onlara verdi. Ancak askerlerinin çoğu kendilerine verilen emirleri dinlemeyip karşı tarafa geçti ve Gazze-Askalân arasında Haçlılar’la çarpıştı. İsmâil ile birlikte müttefiki Kerek hâkimi Dâvûd ve Haçlı ordusu yenildi, bir kısmı öldürüldü, bir kısmı esir düştü, kalanlar Askalân’a sığındı (16 Cemâziyelevvel 642 / 20 Ekim 1244). Kudüs geri alındı. Haçlılar’la birlikte hareket eden el-Melikü’s-Sâlih, Necmeddin Eyyûb tarafından kuşatılan Dımaşk önlerinde de Necmeddin Eyyûb’un kuvvetlerine mağlûp oldu ve Dımaşk ile bazı yerler Necmeddin Eyyûb’un eline geçti (Cemâziyelevvel 643 / Ekim 1245). el-Melikü’s-Sâlih Ba‘lebek ve Busrâ civarına çekildi. Ertesi yıl bu iki şehir de onun hâkimiyetinden çıktı.
Diğer taraftan Hârizmliler, Dımaşk’ın alınmasında Necmeddin Eyyûb’a yardım ettikleri halde karşılığını alamadıkları için ondan yüz çevirip el-Melikü’s-Sâlih’le birleştiler. el-Melikü’s-Sâlih de onlara dayanarak ikinci defa Dımaşk’a doğru yola çıktı ve şehri ele geçirdi (644/1246). Necmeddin Eyyûb diğer hânedan mensuplarından yardım istedi. Halep nâibi ve Humus emîri, Hârizmliler’den çekindikleri için Necmeddin Eyyûb’a yardım etmek üzere bir ordu hazırlayıp el-Melikü’s-Sâlih ile savaşmak amacıyla harekete geçtiler. Bunu haber alan Hârizmliler Kerek hâkimi İsmâil ile iş birliği yaptılar, fakat Mercüssuffer’de ağır bir yenilgiye uğradılar. Bütün Arap dünyası Hârizmli askerlerin bölgeyi terketmesiyle bayram etti. Böylece Dımaşk tekrar Necmeddin Eyyûb’un eline geçti. el-Melikü’s-Sâlih Halep’e kaçtı ve buranın hâkimi el-Melikü’n-Nâsır II. Yûsuf’a sığındı. Necmeddin Eyyûb, Halep hâkiminden el-Melikü’s-Sâlih’i kendisine vermesini istediyse de bir sonuç alamadı. Ba‘lebek de Necmeddin Eyyûb’un eline geçti. el-Melikü’s-Sâlih’in oğulları ve hanımları teslim alındı, veziri Emînüddevle ve onun üstâdüddârı Nâsırüddin esir olarak Mısır’a gönderildi. el-Melikü’s-Sâlih, II. Yûsuf’la birlikte Turan Şah’ın intikamını almaya ve Mısır’ı ele geçirmeye kalkıştıysa da Kürâc denilen yerde mağlûp oldu (Zilkade 648 / Şubat 1251). Esir alınan el-Melikü’s-Sâlih Kahire’deki Kal‘atülcebel’de bir süre hapsedildikten sonra Memlükler tarafından Karâfe Mezarlığı’na götürüldü ve orada boğularak öldürüldü (27 Zilkade 648 / 20 Şubat 1251). el-Melikü’s-Sâlih cesaret ve kahramanlığıyla tanınırsa da Haçlılar’a yardım ettiği ve müslüman kalelerini onlara bıraktığı için müslüman tarihçiler tarafından zalimlikle itham edilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirǿâtü’z-zamân, bk. İndeks; Ebû Şâme, eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 145, 175, 178; İbn Hallikân, Vefeyât, V, 82-84; İbn Vâsıl, Müferricü’l-kürûb, bk. İndeks; Ebü’l-Fidâ, el-Muħtaśar fî aħbâri’l-beşer, Beyrut 1381/1961, II/6, s. 61-73, 75, 77-78; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 134-137; S. Painter, “The Crusade of Theobold of Champagne and Richard of Cornwall”, A History of the Crusades (ed. R. Lee Wolff - H . W. Hazard), London 1969, II, 473-474, 478-483; M. C. Şehabeddin Tekindağ, “Melikü’s-Sâlih”, İA, VII, 679-680; D. S. Richards, “el-Śāliĥ ǾImād al-Dīn”, EI² (İng.), VIII, 987-988.
Ebü’l-fazl Hatîbî