el-MELİKÜ’l-EŞREF er-RESÛLÎ
(الملك الأشرف الرسولي)
Ebû Hafs (Ebü’l-Feth) el-Melikü’l-Eşref Mümehhidüddîn Ömer b. Yûsuf b. Ömer el-Gassânî et-Türkmânî (ö. 696/1296)
Çok yönlü bir âlim olan Resûlî hükümdarı (1295-1296).
640 (1242-43) yılında doğduğu tahmin edilmektedir (Varisco, Medieval Agriculture, s. 13). San‘a valisi iken babası el-Melikü’l-Muzaffer’in ölümünden dört ay önce yönetimi kendisine devretmesiyle Resûlî hânedanının üçüncü sultanı olarak tahta geçti (694/1295). Babasının onu veliaht tayin etmesine ve tahta çıktığında Yemen’in bütün vali ve kale kumandanlarının kendisini hükümdar olarak tanımasına rağmen kardeşi el-Melikü’l-Müeyyed Dâvûd b. Yûsuf isyan etti. el-Melikü’l-Eşref kardeşinin isyanını oğlu Nâsır’ın kumandasındaki bir orduyla bastırdı ve teslim olan kardeşine iyi davrandı. el-Melikü’l-Eşref adaletli idaresi, ziraatın geliştirilmesi için gayret göstermesi ve çiftçilerin üzerindeki vergi yükünü azaltmasından dolayı kısa zamanda halkın sevgisini kazandı. Ancak onun sakin geçen yönetimi yirmi bir ay gibi kısa bir müddet sürdü ve genç sayılabilecek bir yaşta vefatıyla sona erdi (23 Muharrem 696 / 21 Kasım 1296). Cenazesi Taiz’de kendisinin yaptırdığı Eşrefiye Medresesi’nin hazîresinde toprağa verildi.
el-Melikü’l-Eşref şehzadeliğinde başladığı ilmî çalışmalarını sultanlığı sırasında da sürdürdü. Böylece tebaası tarafından sevilen bir sultan olmasının yanı sıra çağdaşları ve sonraki nesiller tarafından takdirle anılan bir âlim olarak da temayüz etti. Aynı zamanda bilimsel alet yapımında da usta olan el-Melikü’l-Eşref’in bir usturlabı halen New York Metropolitan Museum’da bulunmaktadır ve David A. King tarafından tanıtılmıştır (“The Medieval Yemeni Astrolobe in the Metropolitan Museum of Art in New York City”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt 1985, II, 99-122 [aynı makale için ayrıca bk. D. A. King, Islamic Astronomical Instruments, London 1987, s. 99-122]). Ayrıca usturlapla ilgili risâlesinin sonunda verdiği bilgilerle el-Melikü’l-Eşref’in, astronomiye dair bir eserde manyetik pusuladan ve onun kıbleyi belirlemede nasıl kullanılacağından ayrıntılı biçimde bahseden ilk bilim adamı olduğu söylenmektedir (a.g.e., s. 112; Fernini, s. 16, 18). Hükümdarlığından çok ilmî şahsiyetiyle tarihe geçen el-Melikü’l-Eşref ilgilendiği her ilim dalında eser verecek kadar derin bilgiye sahip bir âlimdi.
Eserleri. 1. Ŧurfetü’l-aśĥâb fî maǾrifeti’l-ensâb. Arap kabileleri ve soylarına dair kapsamlı bir çalışmadır. Müellif bu eserinde Hz. Peygamber ile ona yakın olan sahâbîlerin, Emevî ve Abbâsî halifelerinin ve kendisinin de aralarında bulunduğu Resûlî hükümdarlarının neseplerini tanıtır; ayrıca önde gelen çağdaşları hakkında bilgi verir. Kitabın Karl Wilhelm Zetterstéen tarafından tahkikli neşri yapılmıştır (Şam 1369/1949). 2. Tuĥfetü’l-âdâb fi’t-târîħ (fi’t-tevârîħ) ve’l-ensâb. Çeşitli kaynaklarda adı geçen kitabın Ŧurfetü’l-aśĥâb ile aynı eser olması ihtimalinden bahsedilmektedir (Varisco, Medieval Agriculture, s. 16). 3. Cevâhirü’t-tîcân fi’l-ensâb (Şâkir Mustafa, s. 239). 4. Risâle fi’l-usŧurlâb (el-Usŧurlâb). Hazrecî ve İbnü’d-Deybâ‘ adını Kitâbü’l-Iśŧıbâh olarak vermektedir (Varisco, Medieval Agriculture, s. 15). Müellifin Metropolitan Museum’da bulunan usturlabının ayrıntılı çizimlerini ve kullanımı hakkındaki bilgileri içermektedir. Eser David A. King tarafından söz konusu usturlapla birlikte yayımlanmış ve İngilizce’ye tercüme edilmiştir (yk. bk.). 5. Kitâbü’t-Tebśıra fî Ǿilmi’n-nücûm. Astronomi, astroloji ve vakit tayinine dair bir eserdir (Suter, s. 167). Daniel Martin Varisco’nun neşir ve tercüme ettiği eserin otuz ikinci bölümü bir almanak olup burçlar kuşağı, ay ve güneşin yörüngeleri, gezegenler, sabit yıldızlar, güneş ve ay tutulmaları, usturlap, ayın deveranı, takvim sistemleri, kıble tayini, hava durumu, mevsimlere göre tıbbî tavsiyeler, ziraî takvim ve sayı sistemleri gibi konuları ele almaktadır; çeşitli veriler tablolar halinde sunulmuştur. 6. Kitâbü’l-Melâĥa fî maǾrifeti’l-filâĥa. Yedi bölüm halinde ziraata dair bir eser olup Muhammed Abdürrahîm Câzim tarafından kısmen neşredilmiştir (el-İklîl, sy. 3/1 [San’a 1985]). Aynı hânedandan Abbas er-Resûlî’nin Buġyetü’l-fellâĥîn adlı eserinin kaynaklarından olan kitabın adı bazı eserlerde Milĥu’l-melâĥa fî maǾrifeti’l-filâĥa (et-Tüfâĥa fî maǾrifeti’l-filâĥa) şeklinde geçer. 7. el-MuǾtemed fî müfredâti’ŧ-ŧıb (el-MuǾtemed fi’l-edviyeti’l-müfrede) (British Library, nr. Or. 3738). Büyük ölçüde İbnü’l-Baytâr, İbn Cezle ve Hubeyş et-Tiflisî’nin eserlerinden ihtisar edilmiş olup dönemin tıp yaklaşımıyla yazılmış bir farmakoloji kitabıdır. Bazı kaynaklarda müellifin babası el-Melikü’l-Muzaffer’e nisbet edilen eser Kahire’de (1327, 1329, 1370/1951) ve Beyrut’ta (1402/1982) basılmıştır. 8. el-Muġnî fi’l-bayŧara. Deve ve atların bakımıyla ilgilidir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 901). 9. el-Muħtâre fi’l-fünûn mine’ś-śunûǾ (a.g.e., a.y.). 10. Kitâbü’d-Delâǿil fî maǾrifeti’l-evķāt ve’l-menâzil. Güneşin hareketine bakarak vakit belirlemeyi konu edinir (Ali b. Hasan el-Hazrecî, I, 276). 11. el-İbdâl limâ Ǿulime fi’l-ĥâl fi’l-edviyeti ve’l-Ǿaķāķīr. Tıbbî-farmakolojik bir çalışmadır (Abdullah Muhammed el-Habeşî, Müǿellefâtü ĥükkâmi’l-Yemen, s. 57; Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî, s. 607). Bazı kaynaklarda muhtemelen baskı
hatası sonucu el-İbdâl limâ Ǿademe fi’l-ĥâl olarak zikredilmektedir; Varisco ise adını al-İbdâl limâ Ǿaleme fi’l-ĥâl şeklinde vermiştir (Medieval Agriculture, s. 15). 12. el-CâmiǾ fi’ŧ-ŧıb. O dönemde bitkilerden yapılan ilâçlar hakkında bilgi vermektedir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî, s. 607-608). 13. el-Vuśla ilâ ĥabîb fî vaśfi’ŧ-ŧayyibe ve’ŧ-ŧıb (British Library, Add. 23419 [3], vr. 234-280). 14. el-Aķvâlü’l-kâfiye ve’l-fuśûlü’ş-şâfiye. Tıbba dair bir eserdir (British Library, Or. nr. 3830; Arabic Medical MSS., Bankipore, nr. 115). 15. el-İşâre fi’l-Ǿibâre fî Ǿilmi taǾbîri’r-rüǿyâ (Varisco, Medieval Agriculture, s. 15). 16. Şifâǿü’l-Ǿalîl fi’ŧ-ŧıb (a.g.e., a.y.).
BİBLİYOGRAFYA:
el-Melikü’l-Eşref er-Resûlî, Ŧurfetü’l-aśĥâb fî maǾrifeti’l-ensâb (nşr. K.W. Zetterstéen), Beyrut 1412/1992, s. 3-42; Ebü’l-Fidâ, Târîħ, IV, 25; Abdülbâki b. Abdülmecîd el-Yemânî, Târîħu’l-Yemen (nşr. Mustafa Hicâzî), Beyrut 1985, s. 100-101; Ali b. Hasan el-Hazrecî, el-ǾUķūdü’l-lüǿlüǿiyye (nşr. M. Besyûnî Asel), Kahire 1329/1911, I, 276, 284-287; Târîħu’d-devleti’r-Resûliyye fi’l-Yemen (nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî), San‘a 1405/1984, s. 49-50; Serkîs, MuǾcem, II, 1417-1418; Brockelmann, GAL, I, 650; Suppl., I, 901; M. Ullmann, Die Natur und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden 1972, s. 342; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Müǿellefâtü ĥükkâmi’l-Yemen (nşr. E. Niewöhner-Eberhard), Wiesbaden 1979, s. 56-59; a.mlf., Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 607-610; H. Suter, Beiträge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt 1986, s. 167; D. M. Varisco, “Rasulidische Landwirtschaft und traditionalle Almanache”, Jemen, Frankfurt 1987, s. 303-305; a.mlf., Medieval Agriculture and Islamic Science: The Almanac of a Yemeni Sultan, Seattle 1994, s. 3-19; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 238-239; Ilias Fernini, A Bibliography of Scholars in Medieval Islam 150-1000 (750-1600 AD), Abu Dhabi 1998, s. 16-18.
Recep Şentürk