el-MEÂLİM
(المعالم)
Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) usûlü’d-dîn, usûl-i fıkıh, fıkıh, hilâf ve cedel konularına dair eseri.
Kitabın adı kaynaklarda genellikle el-MeǾâlim olarak geçmektedir. Müellifin kendisi eserine isim vermemiş, içinde yer alan başlıklarda da “meâlim” kelimesi kullanılmamıştır. Ancak kitabının baş tarafında eserin usûlü’d-dîn, usûl-i fıkıh, fıkıh, hilâf, münazara ve cedel âdâbı olmak üzere beş disiplini içerdiği ifade edilmiştir. Öyle anlaşılıyor ki “el-meâlim” (işaretler) adı daha sonra kitap için uygun bir isim olarak kabul edilmiştir. Fahreddin er-Râzî’nin yazmayı tasarladığı bu geniş eseri tamamlayıp tamamlamadığı bilinmemektedir; onun sözünü ettiği beş disiplinden sadece ilk ikisine ait metinler sonraki dönemlere intikal etmiştir. Bu sebeple kitabın el-MeǾâlim genel başlığından sonraki ismi içeriğine bağlı olarak değişmiştir. Eseri İbnü’l-Kıftî Kitâbü’l-MeǾâlim fi’l-aśleyn (İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 191), Safedî el-MeǾâlim fî uśûli’d-dîn ve’l-fıķh (el-Vâfî, IV, 255) şeklinde kaydetmiş, İbn Hallikân ise Râzî’nin el-MeǾâlim başlıklı biri usûlü’d-dîn (kelâm), diğeri usûl-i fıkıhla ilgili iki eserinin bulunduğunu belirtmiştir (Vefeyât, IV, 249; krş. İbnü’l-İmâd, V, 21). Kâtib Çelebi, Fahreddin er-Râzî’ye el-MeǾâlim fî uśûli’d-dîn, el-MeǾâlim fî uśûli’l-fıķh ve el-MeǾâlim fi’l-kelâm olmak üzere üç ayrı eser nisbet etmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1726-1727).
1. el-MeǾâlim fî uśûli’d-dîn. Kelâm konularını on bölüm (bab) halinde inceleyen eserin içeriğini bir girişten sonra ilâhiyyât, nübüvvet, âhiret ve imâmet kısımlarına ayırmak mümkündür. Giriş mahiyetindeki ilk iki bölüm istidlâle ağırlık veren bilgi bahsine ayrılmış, ardından bilgiye konu teşkil eden hususlar (mevcud-ma‘dûm), vâcib-mümkin ve cevher-araz meselelerine temas edilmiştir. İlâhiyyât konularına ayrılan kısımda üçüncü bölüm olarak Allah’ın varlığı ve selbî sıfatları, dördüncü bölümde sübûtî sıfatlar, beşinci bölümde rü’yetullah ve tevhid, altıncı bölümde kader bahisleri işlenmiştir. el-MeǾâlim’in yedinci bölümü nübüvvete ayrılmış olup burada Hz. Muhammed’in nübüvvetinin ispatı, genel anlamda mûcizeye yöneltilen eleştiriler ve cevapları, peygamberlerin vasıfları ve mi‘rac gibi hususlar ele alınmıştır. Kitabın sekizinci bölümünde ölüm ötesi hayat konusuna bir giriş olmak üzere ruhun mevcudiyeti, bekāsı ve tenâsühün imkânsızlığı üzerinde durulmuş, dokuzuncu bölümde haşr-i cismânî ve kabir azabından başlamak üzere âhiret halleri kısaca anlatılmıştır. Son bölüm imâmete ayrılmıştır. Eserin birçok nüshası mevcuttur (meselâ bk. İÜ Ktp., AY, nr. 3613; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2257, Lâleli, nr. 2240; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 529; yurtdışındaki nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 921; M. Sâlih ez-Zerkân, s. 75; ayrıca bk. MeǾâlimü uśûli’d-dîn, neşredenin girişi, s. 9). el-MeǾâlim, ilk defa Fahreddin er-Râzî’ye ait el-Muĥaśśal ile bu eserin Nasîrüddîn-i Tûsî’ye ait Telħîś’inin kenarında MeǾâlimü uśûli’d-dîn başlığı altında basılmıştır (Kahire 1323). Daha sonra Uśûlü’d-dîn adıyla Tâhâ Abdürraûf Sa‘d (Kahire, ts.; Beyrut 1984) ve MeǾâlimü uśûli’d-dîn adıyla Semîh Dügaym (Beyrut 1992) tarafından yayımlanmıştır. Köprülü Kütüphanesi’nde bulunan, Muhammed b. Ebû Bekir b. Cemâa’ya ait eserlerden oluşan bir mecmua içinde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1587) yer alan el-Muġnî fi’l-kelâm adlı risâlenin (vr. 22a-29b) el-MeǾâlim fî uśûli’d-dîn’den yapılmış bazı seçmelerden oluştuğu kaydedilmektedir (Şeşen, II, 250). İbn Amîre’nin el-MeǾâlim’e tenkidî mahiyette bazı fasıllar eklediği belirtilmektedir (DMBİ, VI, 255; DİA, XIX, 313). Ayrıca İbnü’l-Lebbûdî’nin esere bir şerh yazdığı (DİA, XXI, 122; krş. Keşfü’ž-žunûn, II, 1727), bu şerhe ait iki nüshanın Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunduğu (Ayasofya, nr. 2321; Lâleli, nr. 2360) tesbit edilmiştir. Kâtib Çelebi, el-MeǾâlim’in Cemâleddin Muhammed b. Abdülkerîm el-Halebî tarafından ǾUmdetü’l-Ǿâlim fi’ħtiśâri’l-MeǾâlim adıyla ihtisar edildiğini (a.g.e., II, 1168, 1727), Bağdatlı İsmâil Paşa da eserin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Halef b. Râcih el-Makdisî
tarafından şerhedildiğini (Îżâĥu’l-meknûn, II, 505) kaydetmektedir. el-MeǾâlim’in usûl-i fıkıh kısmını şerhettiği bilinen İbnü’t-Tilimsânî’nin el-MeǾâlim fî uśûlü’d-dîn’e de bir şerh yazdığı tesbit edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 549; Damad İbrâhim Paşa, nr. 463, vr. 181-343). Brockelmann, eser üzerinde Şîa’ya mensup bazı âlimlerin de çalışmalar yaptığını haber vermektedir (GAL, I, 667). Bunlardan Muhammed Takī Abdürrahîm’e ait Hidâyetü’l-müsterşidîn (fî şerĥi uśûli MeǾâlimi’d-dîn) adlı şerhin bir nüshası Millet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ali Emîrî Efendi, nr. 1413). el-MeǾâlim fî uśûli’d-dîn, Nâdim Mâcit tarafından Tâhâ Abdürraûf Sa‘d’ın neşrine dayanılarak İslâm İnancının Ana Konuları: Meâlimu Usûli’d-Dîn başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Erzurum 1996).
2. el-MeǾâlim fî uśûli’l-fıķh. On ana bölüm ve alt başlıklardan (mesele, fasıl) meydana gelen eserin ilk dokuz bölümünde sırasıyla dille ilgili hükümler, emir-nehiy, âmhâs, mücmel-mübeyyen, peygamber fiilleri, nesih, icmâ, haber, kıyas ele alınmış, son bölümde ictihadda isabet, teâdül, istishâb konuları incelenmiştir. Fahreddin er-Râzî’nin bu eserde konuları ele alış tarzı, kelâmcıların metoduyla yazılmış diğer bir usûl-i fıkıh kitabı olan el-Maĥśûl ile benzerlik gösterir. Muhalif görüş ve delilleri aktarıldıktan sonra ileri sürülen fikirlerin tartışması yapılmış, müellif kendi görüşünü de delilleriyle birlikte zikretmiştir. el-MeǾâlim’in usûl-i fıkıh kısmının çeşitli kütüphanelerde ayrı bir kitap şeklinde düzenlenmiş pek çok yazma nüshası bulunmaktadır (Karatay, II, 311; M. Sâlih ez-Zerkân, s. 101, 648; Abdülvehhâb Hallâf, tercüme edenin girişi, s. 101). Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvaz’ın müstakil bir eser olarak yayımladığı kitabın (Kahire 1414/1994; Gilliot, XXII [1995], s. 343-344) çeşitli âlimler tarafından şerhedildiği bilinmektedir. Bunlar arasında İbnü’t-Tilimsânî, Alâeddin Konevî, İbn Kādî Asker Şerefeddin Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin el-Urmevî ve Kādî Şerefeddin İbrâhim b. İshak el-Münâvî gibi şahsiyetler bulunmaktadır (Muhammed b. Ahmed et-Tilimsânî, neşredenlerin girişi, I, 130-131; Keşfü’ž-žunûn, II, 1727; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 717, 722). el-MeǾâlim fî uśuli’l-fıķh’a Fahreddin er-Râzî’nin talebelerinden İbrâhim b. Ali es-Sülemî’nin bir şerh yazdığı tesbit edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 370). Eserin İbnü’t-Tilimsânî’ye ait olan el-İmlâǿ Ǿale’l-MeǾâlim adlı şerhi üzerinde Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ’da Ahmed Muhammed Sadîk tarafından bir doktora çalışması yapılmış (1407/1987), aynı şerh Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvaz tarafından Şerĥu’l-MeǾâlim fî uśûli’l-fıķh adıyla iki cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1419/1999).
BİBLİYOGRAFYA:
Fahreddin er-Râzî, MeǾâlimü uśûli’d-dîn (nşr. Semîh Dügaym), Beyrut 1992, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 9; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 191; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 249; Safedî, el-Vâfî, IV, 255; Muhammed b. Ahmed et-Tilimsânî, Şerĥu’l-MeǾâlim fî uśûli’l-fıķh (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali M. Muavvaz), Beyrut 1419/1999, neşredenlerin girişi, I, 120, 130-131; Keşfü’ž-žunûn, II, 1168, 1726-1727; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, V, 21; Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 921, 923; Îżâĥu’l-meknûn, II, 505; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 717, 722; II, 108; Karatay, Arapça Yazmalar, II, 311; III, 37; M. Sâlih ez-Zerkân, Faħrüddîn er-Râzî ve ârâǿühü’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-fikr), s. 75, 101, 144-145, 648; G. C. Anawati, “Fahrüddîn er-Râzî: Temhîd li-dirâsâti ĥayâtihî ve-müǿellefatih”, Mèlanges-Ŧahā Ĥussain İlâ Ŧâhâ Ĥüseyin fî Ǿîdi mîlâdihi’s-sebǾîn (nşr. Abdurrahman Bedevî), Kahire 1962, s. 221; a.mlf., “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1979-1980”, MIDEO, XV (1982), s. 187-188; a.mlf., “Faқћr al-Dīn al-Rāzī”, EI² (İng.), II, 754; Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi: İlmu usûli’l-fıkh (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1973, tercüme edenin girişi, s. 101; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maħŧûŧati Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 263; II, 250; Claude Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1990 à 1992”, MIDEO, XXI (1993), s. 477-478; XXII (1995), s. 343-344; Mihrân Erzende, “Ebü’l-Muŧarrif”, DMBİ, VI, 255; Şükrü Özen, “Hilâf”, DİA, XVII, 527; Mustafa Öz, “İbn Amîre”, a.e., XIX, 311; Cevat İzgi, “İbnü’l-Lebbûdî”, a.e., XXI, 122.
Metin Yurdagür