el-MAKĀSIDÜ’l-HASENE
(المقاصد الحسنة)
Şemseddin es-Sehâvî’nin (ö. 902/1497) halk arasında meşhur olan hadislere dair eseri.
Tam adı el-Maķāśıdü’l-ĥasene fî beyâni keŝîrin mine’l-eĥâdîŝi’l-müştehire (dâǿire, câriye) Ǿale’l-elsine’dir. Sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında yayılan hadislerin bir araya getirilerek değerlendirildiği en önemli kaynaklardan biri olup müellif eserini bazı âlimlerin isteği üzerine kaleme aldığını söylemektedir. Hadislerin alfabetik olarak düzenlendiği kitabın sonunda ayrıca on yedi başlık altında hadisler konularına göre topluca zikredilmiştir. Son hadis 1356 numarayı taşımakla birlikte bunlardan 191’i atıflardan ibarettir, on dört haber üzerinde ise herhangi bir değerlendirme yapılmamıştır. Her rivayet “hadis” kelimesiyle başlamaktadır. Rivayetin baş tarafından kısa bir bölüm alınarak kaynakları zikredilmiş, hadis ve râvileri hakkında müellifin veya diğer âlimlerin yaptığı değerlendirmelere yer verilmiştir. Bir hadisin senedindeki yanlış bilgiler veya hadisler değerlendirilirken yapılan hatalar tashih edilmiş, eğer bir rivayet şöhret bulduğu şekliyle değil de farklı bir metinle kaynaklarda yer almışsa bu durum belirtilmiştir. Hadislerin farklı rivayetleri zikredilerek bunların en sağlamı tercih edilmiş, bazı kaynaklarda senedsiz nakledilen rivayetler belirtilmiş, bir rivayetin tariklerini toplayan müstakil çalışmalar varsa bunların adları verilmiştir. Metin tenkidi yapılan rivayetin anlamı Kur’an âyetlerine veya mâna ve muhteva yönünden sağlam bir hadise uygunsa buna işaret edilmiş, incelenen haber hadis olmamakla beraber anlamı doğru ise bu durum belirtilmiş, asılsız rivayetler reddedilmiştir (örnekler için bk. hadis, nr. 203, 280, 536, 645). Müellif gerektiğinde hadislerin doğru anlaşılması için kelimeleri açıklamış ve çeşitli yorumlar yapmış (nr. 102, 1347), bu maksatla âyetlerden, hadislerden, sahâbe kavlinden, âlimlerin ve sûfîlerin sözlerinden, şiirlerden, hatta hikâyelerden faydalanmış, bazan hadislerin sebeb-i vürûdunu da zikretmiştir.
el-Maķāśıdü’l-ĥasene’de 500 kadar kaynağa gönderme yapılmış, bunlardan en çok Taberânî’nin el-MuǾcemü’l-evsaŧ ve el-MuǾcemü’l-kebîr’i ile Ebû Nuaym’in Ĥilyetü’l-evliyâǿ adlı eserine atıfta bulunulmuştur. Başta Taberânî, Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī ve Şîrûye b. Şehredâr ed-Deylemî olmak üzere birçok hadis âliminden faydalanılmıştır. Sehâvî hadis ilmindeki geniş bilgisini eserinde büyük bir maharetle kullanmış, ancak geniş ölçüde nakillere dayanan bu çalışmada incelediği hadislerin büyük çoğunluğunda görüş zikretmemiştir. Ciddi bir emek mahsulü olan eserin çeşitli kütüphanelerde elli adet yazma nüshasının bulunması (el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ĥadîŝ, III, 1551-1552; ayrıca bk. Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 266, Şehid Ali Paşa, nr. 576; Konya Yûsuf Ağa Ktp., nr. 6929) onun büyük ilgi gördüğünü ortaya koymaktadır.
Eser birçok âlim tarafından ihtisar edilmiştir. Bunlardan İbn Abdüsselâm el-Menûfî’nin ed-Dürretü’l-lâmiǾa fî beyâni keŝîrin mine’l-eĥâdîŝi’ş-şâǿiǾa ve İbnü’d-Deyba‘ın bazı hadisler ilâvesiyle yaptığı Temyîzü’ŧ-ŧayyib mine’l-ħabîŝ mimmâ yedûru Ǿalâ elsineti’n-nâs mine’l-ĥadîŝ (Kahire 1324, 1347, 1353, 1382/1963; nşr. Muhammed Osman el-Huşt, Kahire 1405/1985; Beyrut 1403/1983, 1405/1985) adlı çalışmalarıyla Muhammed Abdülbâkī ez-Zürkānî’nin kitap üzerinde biri büyük, diğeri küçük (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1401/1981, 1416/1995) iki muhtasarı anılabilir. Zürkānî’nin büyük muhtasarı hakkında bilgi yoktur. Kitabın, Kādılkudât Takıyyüddin tarafından Telħîśü’l-Maķāśıdi’l-ĥasene, ayrıca adları bilinmeyen iki müellif tarafından Tecrîdü’l-Maķāśıd Ǿani’l-esânîd ve’ş-şevâhid ve Muħtaśar mine’l-Maķāśıdi’l-ĥasene fî taħrîci eĥâdîŝi’d-dâǿire Ǿale’l-elsine adlarıyla yapılan üç muhtasarından da söz edilmiştir (el-Fihrisü’ş-şâmil, III, 1552). Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İbrâhim el-Hâdî b. Vezîr, eser üzerinde Taĥrîrü’l-Maķāśıdi’l-ĥasene fî taħrîci’l-eĥâdîŝi’d-dâǿire Ǿale’l-elsine adıyla bir çalışma yapmıştır (üç yazma nüshası için bk. a.g.e., I, 331). el-Maķāśıdü’l-ĥasene, halk arasında şöhret bulan hadislere dair çalışmalardan Semhûdî’nin el-Ġummâz Ǿale’l-lümmâz, Aclûnî’nin Keşfü’l-ħafâǿ
ve Muhammed el-Hût el-Beyrûtî’nin Esne’l-meŧâlib’inin temel kaynaklarındandır.
el-Maķāśıdü’l-ĥasene bir mecmua içinde Leknev’de (1303, Süyûtî’nin Źeylü’l-Leǿâli’l-maśnûǾa ve et-TaǾaķķubât Ǿale’l-mevżûǾât’ı ve Abdülvehhâb b. Mevlevî’nin Keşfü’l-aĥvâl fî naķdi’r-ricâl’i ile birlikte), ayrıca Kahire’de (1375/1956, 1405) ve Beyrut’ta (nşr. Muhammed Osman el-Huşt, 1405/1985; nşr. Abdullah Muhammed Sıddîk, Kahire 1375/1956; Beyrut 1399, 1407/1987) yayımlanmıştır. Adil Yavuz, Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî ve el-Makasıdü’l-hasene adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1993, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
BİBLİYOGRAFYA:
Sehâvî, el-Maķāśıdü’l-ĥasene (nşr. Abdullah Muhammed Sıddîk), Beyrut 1987; İbnü’d-Deyba‘, Temyîzü’ŧ-ŧayyib mine’l-ħabîŝ fîmâ yedûru Ǿalâ elsineti’n-nâs mine’l-ĥadîŝ, Beyrut 1403/1983, s. 9-10; Keşfü’ž-žunûn, II, 1779-1780; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 16; Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, Muħtaśarü’l-Maķāśıdi’l-ĥasene (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ), Riyad 1401/1981, neşredenin girişi, s. 29-31; Aclûnî, Keşfü’l-ħafâǿ, I, 8; Muhammed el-Hût, Esne’l-meŧâlib fî eĥâdîŝi muħtelifeti’l-merâtib (nşr. Halîl el-Mîs), Beyrut 1403/1983, s. 5; Brockelmann, GAL Suppl., II, 32; M. Ebû Zehv, el-Ĥadîŝ ve’l-muĥaddiŝûn, Kahire 1378/1958, s. 450; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi’ndeki Yazmalar Kataloğu, Kayseri 1982, s. 425; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 395; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ĥadîŝ (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1991-92, I, 331; III, 1551-1552; Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü müǿellefâti’l-ĥadîŝ, Beyrut 1997, II, 622; Meşhûr Hasan Selmân, Müǿellefâtü’s-Seħâvî, Beyrut 1998, s. 150-154.
Adil Yavuz