el-MAHSÛL

(المحصول)

Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) fıkıh usulüne dair eseri.

Tam adı el-Maĥśûl fî Ǿilmi Ǿuśûli’l-fıķh olan eser fıkıh usulünün mütekellimîn metoduyla yazılmış önemli kitaplarından biridir. Râzî eserinde, mütekellimîn ekolünün kendinden önceki dört önemli fıkıh usulü kitabı olan Kādî Abdülcebbâr’ın el-ǾUmed, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin el-MuǾtemed, İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Burhân fî uśûli’l-fıķh ve Gazzâlî’nin el-Müstaśfâ’sını cem‘ ve ihtisar ederek yeni bir tertip ve tasnife tâbi tutmuştur. Aynı eserlerden ihtisar edilerek meydana getirilen bir diğer fıkıh usulü kitabı da Seyfeddin el-Âmidî’nin el-İĥkâm’ıdır. Ancak İbn Haldûn’un da işaret ettiği gibi (Muķaddime, III, 1065) el-İĥkâm’da daha ziyade görüşlerin tahkikine ve meselelerin ayrıntılarına ağırlık verilirken el-Maĥśûl’de deliller ve ihticâc üzerinde durulmuştur. Bu iki eserin, söz konusu yaklaşım farklılıklarına rağmen en azından mensup oldukları mütekellimîn mesleği içerisinde orijinal bir üslûp ve sistematikle yazılan temel metinler serisinin en son iki kitabı olma gibi bir değeri paylaştıkları söylenebilir.

Fahreddin er-Râzî, el-Maĥśûl’ü otuz yaşları gibi ilim hayatı bakımından çok genç sayılabilecek bir dönemde kaleme almış ve 576 (1180) yılında tamamlamıştır. Eser, yazıldığı tarihten itibaren fıkıh öğrencileri ve ilim adamları tarafından büyük rağbet görmüş ve pek çok kişi tarafından istinsah edilmiş, hatta tahrife varacak düzeyde çeşitli istinsah farklılıklarına uğramıştır (bazı örnekler için bk. el-Maĥśûl, neşredenin girişi, I, 74-77). Daha müellifinin sağlığında temel bir kaynak olarak kullanılmaya başlanan el-Maĥśûl’ün birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunmakta olup (Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 921) çeşitli baskıları (Beyrut 1408/1988; I-II, Beyrut 1412/1992) ve Tâhâ Câbir el-Ulvânî tarafından altı cilt halinde tahkikli neşri yapılmıştır (Riyad 1399-1401/1979-1981; Beyrut 1412/1992).

el-Maĥśûl’de fıkıh, fıkıh usulü, ilim, zan, nazar, delil, emâre gibi terimler hakkında kısa açıklama yapıldıktan sonra sırasıyla şer‘î hüküm, Kur’an ve Sünnet lafızlarından hüküm çıkarmaya yarayan dil ve yorum kuralları (lugavî ve lafzî meseleler), icmâ, haber, kıyas, teâdül ve tercih, ictihad, fetva konuları ele alınmıştır. Bab ve fasıl sistematiği üzerine kurulu olan eserde, muhalif görüşler ve delilleri bazan ait oldukları şahıs ve ekoller de belirtilerek ayrıntılı biçimde aktarıldıktan sonra bunların tartışması yapılmış ve kitap genel olarak diyaloglar halinde yazılmıştır.

Fıkıhta Şâfiî, akaidde Eş‘arî mezhebine mensup olan Fahreddin er-Râzî’nin bu eserinde temel olarak mezhebinin genel eğilimlerinden dışarı çıkmadığı görülür. Onun el-Maĥśûl’de en çok tenkit ettiği mezhepler arasında Mu‘tezile, Hanefîler, Haşviyye (I, 539), Mürcie (I, 545), Şîa (II, 68), Hâricîler (III, 340) gibi çeşitli gruplar yer alır. Bununla beraber Fahreddin er-Râzî’nin zaman zaman kendi mezhebine mensup âlimlerin çoğunluğunun benimsediği bir görüşe muhalefet ettiği de olmuştur (II, 149). Hatta el-Maĥśûl’ü yazarken en çok yararlandığı kişi, kelâm tarihinde Eş‘arîler’in en büyük muhalifleri


olan Mu‘tezile mezhebine mensup Ebü’l-Hüseyin el-Basrî olmuş, ona nâdiren muhalefet ederken (II, 7), çok defa görüş ve sözlerini aynen nakletmiş veya benimsemiştir (I, 223; II, 22, 42, 91, 225, 250, 266; III, 9, 67, 210). Bu arada el-Maĥśûl’ün temel kaynaklarından biri olan el-Müstaśfâ’nın müellifi ve Şâfiî-Eş‘arî mezhebinin önder şahsiyetlerinden biri olan Gazzâlî ile uyumu yanında (II, 192) sık sık ondan farklı düşündüğü de olmuştur (II, 229, 340-342; III, 160, 232).

Fahreddin er-Râzî el-Maĥśûl’de yukarıda zikredilen dört usul eserini esas almışsa da Ebû Hanîfe, Şâfiî, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Îsâ b. Ebân, Kerhî, Muhammed b. Dâvûd ez-Zâhirî, Cessâs ve Debûsî, İbn Süreyc, Ebû Bekir es-Sayrafî, İbn Fûrek ve Bâkıllânî gibi diğer fakih ve usulcülerin görüş ve eserlerine de sıkça atıfta bulunur (I, 117, 120, 209, 210, 399, 462; II, 229, 342, 423, 500; III, 345). Özellikle dil ve lafızla ilgili kavramların tanımları sırasında Arap edebiyatından destek alır; Halîl b. Ahmed, Sîbeveyhi, Asmaî, Müberred, Ebû Ali el-Fârisî, İbn Cinnî, Abdülkāhir el-Cürcânî gibi Arap dilcilerinin görüş ve eserlerine müracaat eder (I, 404, 507; II, 539). Kelâm tartışmalarında müellif bilhassa Nazzâm, İbn Küllâb, Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf, Ebû Ali el-Cübbâî, Ebû Hâşim el-Cübbâî, Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî ve Ebû Abdullah el-Basrî gibi kelâmcıların görüş ve eserlerinden yararlanmış, onlardan sıkça söz etmiştir (I, 210, 371, 372, 399; II, 66, 433, 614; III, 334, 487).

el-Maĥśûl’ü fıkıh usulünün temel kaynaklarından biri ve mütekellimîn metodunun klasik çizgisinin belki de en iyi temsilcisi haline getiren en önemli özellik, müellifinin kelâm ve mantık ilmine derin nüfuzu ve esere kazandırdığı sistematik örgüdür. el-Maĥśûl’de Fahreddin er-Râzî’nin kelâmcılığı ile mantıkçılığı bir araya gelmiştir. Eserin sade ve açık bir üslûbu vardır. Özellikle lafız ve dil konuları formel olarak mantık esas alınıp telif edilmiş, kitap, sistematik kurgusuyla âdeta kendinden sonra bu ekolde yazılan usul eserleri için de örnek oluşturmuştur. Daha sonra telif edilen eserler üzerinde kalıcı bir etkiye sahip olan el-Maĥśûl’ün şerh ve ihtisarları bu sebeple önemli bir yekün tutmakta olup bunların başlıcaları şunlardır:

Şerhleri. 1. Şehâbeddin el-Karâfî, Nefâǿisü’l-uśûl fî şerĥi’l-Maĥśûl (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz, I-IX, Mekke-Riyad 1418/1997). el-Maĥśûl’ün en hacimli şerhlerinden biri olan eserde önce el-Maĥśûl’den yaklaşık bir fasıl büyüklüğünde metinler nakledilmekte, ardından burada geçen görüşler uzun uzun tartışılmaktadır. 2. Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânî, el-Kâşif Ǿani’l-Maĥśûl (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz, I-VI, Beyrut 1419/1998). Büyük ölçüde tamamlanmış bir şerh olup kıyas bahsinin sonuna kadar gelir. 3. Safiyyüddin el-Hindî, Şerĥu’l-Maĥśûl (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Usûlü’l-fıkh, nr. 162).

Muhtasarları. 1. Fahreddin er-Râzî, el-Münteħab (Ĥâśılü’l-Maĥśûl). Yazma nüshasında (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1464; diğer bir nüsha için bk. Hacı Mahmud Efendi, nr. 768) ve Kâtib Çelebi tarafından (Keşfü’ž-žunûn, II, 1616) bu muhtasarın bizzat müellif tarafından yazıldığı kaydedilmekte, Karâfî ise Fahreddin er-Râzî’nin öğrencilerinden Hüsrevşâhî’nin kendisine bu eserin Ziyâüddin Hüseyin’e ait olduğunu haber verdiğini belirtmektedir (Nefâǿisü’l-uśûl, I, 96, 105-106). 2. Tâceddin el-Urmevî, el-Ĥâśıl mine’l-Maĥśûl (nşr. Abdüsselâm Mahmûd Ebû Nâcî, I-II, Bingazi 1994). Bu muhtasarı İbn Râşid Tuĥfetü’l-vâhil (Nuħbetü’l-vâśıl) fî şerĥi’l-Ĥâśıl adıyla şerhetmiş, Kādî Beyzâvî de tekrar ihtisar ederek fıkıh usulüne dair meşhur eseri Minĥâcü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl’ünü meydana getirmiştir. Kādî Beyzâvî’nin Minĥâc’ı üzerine çeşitli âlimler tarafından yaklaşık otuz şerh yazılmıştır. 3. Sirâceddin el-Urmevî, et-Taĥśîl mine’l-Maĥśûl (nşr. Abdülhamîd Ali Ebû Züneyd, I-II, Beyrut 1408/1988). Esere Bedreddin Muhammed b. Es‘ad et-Tüsterî Ĥallü Ǿuķadi’t-Taĥśîl adıyla bir şerh yazmıştır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 515; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1848). 4. Şehâbeddin el-Karâfî, Tenķīĥu’l-fuśûl fî Ǿilmi’l-uśûl. Karâfî, fürûa dair hacimli eseri eź-Źaħîre’ye (nşr. Muhammed Haccî v.dğr., I-XIV, Beyrut 1994) mukaddime olmak üzere Kādî Abdülvehhâb’ın el-İfâde, Bâcî’nin el-İşâre, İbnü’l-Kassâr’ın et-TaǾlîķ fi’l-ħilâf ve Fahreddin er-Râzî’nin el-Maĥśûl’ünden usul konularını özetlemiş (Karâfî, eź-Źaħîre, I, 55), ancak bu muhtasar çok tutulunca buna hususi bir şerh yazarak Şerĥu Tenķīĥi’l-fuśûl adını vermiştir (Kahire 1306; nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d, Kahire-Beyrut 1393/1973). Herhalde, bu şerhin aslından söz ederken Tenķīĥu’l-fuśûl fi’ħtiśâri’l-Maĥśûl diyerek sadece el-Maĥśûl’ün ismini zikrettiğinden (Karâfî, Şerĥu Tenķīĥi’l-fuśûl, s. 2) Tenķīĥu’l-fuśûl’ün yalnızca el-Maĥśûl’ün ihtisarı olduğu görüşü yaygınlık kazanmıştır. 5. Emînüddin Muzaffer b. Muhammed et-Tebrîzî, Tenķīĥu’l-Maĥśûl (TSMK, III. Ahmed, nr. 1249). 6. Cemâleddin Muhammed b. Muhammed el-Mukrî, Necmü’l-uśûl fî mesâǿili’l-Maĥśûl (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 5441). 7. Alâeddin Ali b. Muhammed el-Bâcî, Ġāyetü’s-sûl (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmi‘, nr. 209; Tunus Zeytûniye Üniversitesi, nr. 4/36/1831), 8. Şemseddin Muhammed es-Semerkandî, Taĥśîlü’l-uśûl min Kitâbi’l-Maĥśûl (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1169). İmâdüddin Muhammed b. Yûnus el-Erbîlî, İbn Dakīkul‘îd, Necmeddin et-Tûfî ve Abdürrahim b. Muhammed el-Mevsılî de el-Maĥśûl’ü ihtisar eden âlimlerdendir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1615-1616).

BİBLİYOGRAFYA:

Fahreddin er-Râzî, el-Maĥśûl (nşr. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Ulvânî), Riyad 1399-1401/1979-81, I-VI; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 74-77; Sirâceddin el-Urmevî, et-Taĥśîl mine’l-Maĥśûl (nşr. Abdülhamîd Ali Ebû Züneyd), Beyrut 1408/1988, neşredenin girişi, I, 66-76; Karâfî, Nefâǿisü’l-uśûl fî şerĥi’l-Maĥśûl (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali M. Muavvaz), Mekke-Riyad 1418/1997, I, 96, 105-106; a.mlf., eź-Źaħîre (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1994, I, 55; a.mlf., Şerĥu Tenķīĥi’l-fuśûl (nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d), Kahire 1393/1973, s. 2; İbn Haldûn, Muķaddime, III, 1065; Keşfü’ž-žunûn, II, 1615-1616; Abdülvahhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1973, tercüme edenin girişi, s. 95-101; Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 921; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 108; M. Sâlih ez-Zerkân, Faħrüddîn er-Râzî ve ârâǿühü’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-fikr), s. 42-45, 101-102; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleymân, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 437; B. G. Weiss, The Search for God’s Law Islamic Jurisprudence in the Writings of Sayf al-Din al-Âmidî, Salt Lake City 1992, s. 22; Abdüsselâm Mahmûd Ebû Nâcî, “Tâcüddîn el-ǾUrmevî ve kitâbühû el-Ĥâśıl mine’l-Maĥśûl”, Mecelletü’l-veŝâǿiķ ve’l-maħŧûŧât, I/1, Trablus 1985, s. 252-263; M. Bernand, “Al-Râzî, al-Mahsûl fî usûl al-Fıqh”, Bulletin critique des annales islamologiques, sy. 4, Caire 1987, s. 46-49; Yusuf Şevki Yavuz, “Fahreddin er-Râzî”, DİA, XII, 90, 94.

Ferhat Koca