el-LÜMA‘
(اللمع)
Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin (ö. 324/935-36) bazı kelâm konularına dair eseri.
Tam adı el-LümaǾ fi’r-red Ǿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaǾdır. Yazma nüshalarda ve İbn Fûrek’in Mücerred’inde adı sadece el-LümaǾ (Kitâbü’l-LümaǾ) şeklinde geçer. Öyle anlaşılıyor ki eserin adının devamı Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’den alınmıştır. İbn Asâkir, Eş‘arî’ye aynı konuda farklı isimler altında başka eserler de nisbet etmiştir (Tebyînü keźibi’l-müfterî, s. 130). Takıyyüddin İbn Teymiyye kitabın adını el-LümaǾ fi’r-red Ǿalâ ehli’l-bidaǾ olarak zikreder. Kâtib Çelebi ise itikadî esasları konu alan el-LümǾa fi’r-red Ǿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidǾa adlı eserin Ebû Ma‘mer Sâlim b. Abdullah el-Herevî’ye (ö. 433/1042) ait olduğunu kaydeder ve Eş‘arî’den hiç söz etmez.
Eş‘arî, kitabının mukaddimesinde bazı konularda gerçeği açıklamak ve bâtıl görüşleri reddetmek amacıyla muhtasar bir eser kaleme aldığını belirtir (s. 5). On bölümden oluşan kitabın ilk dört bölümü ilâhiyyât, üç bölümü kader, iki bölümü iman kavramı, son bölümü de imâmet konularına dairdir. Müellif ilâhiyyât konularından Allah’ın varlığı, selbî ve sübûtî sıfatları, özellikle Mu‘tezile ile tartışmalı olan kelâm, irade ve rü’yetullah meselelerini ele alır. Kader bahsinde kullara ait fiillerin yaratılmışlığı, istitâat, ta‘dîl ve tecvîr meseleleri incelenmiştir. İman bahsinde imanın tanımı, sınırları ve mürtekib-i kebîrenin durumuna temas edilmiş, ardından Hz. Ebû Bekir ile Ömer’in hilâfetinin meşruiyeti ve dolayısıyla Şiî iddialarının yanlış olduğu hususuna yer verilmiştir.
el-İbâne’nin aksine Eş‘arî bu kitabında Ahmed b. Hanbel’den hiç söz etmez ve Selef telakkisinden uzaklaşarak akılla nakil arasında denge kurmaya çalışan kelâm metodunu benimser. Naslarda yer alan müteşâbih lafızları te’vile yönelir. Eş‘arî’nin el-LümaǾı hayatının hangi döneminde kaleme aldığına ilişkin farklı görüşler bulunmaktadır. McDonald, Arthur Stanley Tritton ve Ignaz Goldziher gibi müsteşriklerle Selefiyye yanlılarına göre müellif bu eseri Mu‘tezile’den ayrıldıktan hemen sonra yazmıştır. Çünkü ilk zamanlar Mu‘tezile’nin etkisinden tam olarak kurtulamadığından eserinde aklî öğelere yer vermiştir. Hayatının sonuna doğru ise Selefiyye’nin görüşlerini benimsemiş ve el-İbâne’yi kaleme almıştır. A. J. Wensinck, Bekir Topaloğlu ve el-LümaǾın ilmî neşrini yapan Hammûde Zekî Gurâbe’ye göre ise Eş‘arî el-LümaǾı el-İbâne’den sonra telif etmiştir. Bu âlimler, fikirlerini destekleyen en güçlü delil olarak Eş‘ariyye ekolünün el-İbâne’ye göre değil el-LümaǾdaki düşüncelere göre oluşmasını göstermektedir. Hammûde Gurâbe, hem el-LümaǾa yazdığı takdimde hem The Islamic Quarterly’deki makalesinde bu iki eseri karşılaştırarak el-LümaǾın daha sonra yazıldığını ispat etmeye çalışmıştır.
Eserin iki yazma nüshası bulunmaktadır; bunlardan biri Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi’nde (MS, nr. 297. 3 A 81 1a [s. 1-117]), diğeri British Museum’da (Suppl. 172, Or., nr. 3091) kayıtlıdır. Her iki nüshada da istinsah tarihi yer almamakla birlikte Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân’a göre birinci yazma daha eskidir. Richard Joseph McCarthy bu nüshanın istinsah tarihini VII-VIII. (XIII-XIV.) yüzyıllar olarak tahmin etmektedir. el-LümaǾ değişik kişiler tarafından neşredilmiştir. Bunların başında McCarthy gelmektedir. McCarthy, Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki nüshayı esas almış, çalışmasının başına müellif ve eseriyle ilgili bir giriş koymuş ve eseri İngilizce’ye tercüme etmiştir. Ayrıca Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîħu Baġdâd ve İbn Asâkir’in Tebyînü keźibi’l-müfterî adlı eserlerinde yer alan Eş‘arî’ye ait bilgi ve savunmalarla Eş‘arî’nin eserlerine dair listeyi ve Maķālâtü’l-İslâmiyyîn ile el-İbâne’deki görüşlerin karşılaştırmasını içeren ekleri, Risâle fî istiĥsâni’l-ħavż fî Ǿilmi’l-kelâm’la birlikte The Theology of al-Ash’ari adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1952-1953). Hammûde Zekî Gurâbe tarafından gerçekleştirilen neşirde British Museum, Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi nüshaları ve McCarthy neşri esas alınmıştır (Kahire 1955). Nâşir mukaddimede bu çalışmasını McCarthy’nin hatalarını ortaya koymak amacıyla yaptığını kaydetmektedir (s. 12). Her iki neşri inceleyen Abdurrahman Bedevî ise Gurâbe’nin McCarthy’den daha çok yanlış yaptığını kaydetmektedir (Meźâhibü’l-İslâmiyyîn, s. 528). Eseri ayrıca Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân, Beyrut Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi nüshasını esas alarak yayımlamıştır (Beyrut 1987).
el-LümaǾ, mezhebin temel görüşlerini büyük oranda ortaya koyduğundan Eş‘arîler için önemli bir eserdir. Mâtürîdîlik’te Kitâbü’t-Tevĥîd’in oynadığı rolü Eş‘arîlik’te el-LümaǾ üstlenmiştir. Eş‘arîler’in el-LümaǾa çok önem verdiklerini bildiren İbn Teymiyye bu sebeple onu birçok defa şerhettiklerini, şerhedenlerin başında da Bâkıllânî’nin geldiğini belirtir. Bâkıllânî’nin ayrıca, Kādî Abdülcebbâr’ın el-LümaǾı eleştirmek amacıyla yazdığı Naķżu’l-LümaǾı tenkit etmek için Naķżu Naķżı’l-LümaǾ adıyla bir eser yazdığını kaydeder (Kitâbü’n-Nübüvvât, s. 62). el-LümaǾ üzerine muhteva tanıtımı niteliğinde bazı çalışmalar da yapılmıştır. Bunlara örnek olarak Leonhord Rost, Hellmut Ritter, E. Bannerth, Fritz Meier ve Bünyamin Abrahamov’un çalışmaları gösterilebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Eş‘arî, el-LümaǾ (nşr. Richard J. McCarthy), Beyrut 1952-53; a.e. (nşr. Hammûde Zeki Gurâbe), Kahire 1975, neşredenin girişi, s. 3-14; a.e. (nşr. Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân), Beyrut 1408/1987, neşredenin girişi, s. 43-45; a.mlf., el-İbâne (Fevkıyye), s. 105-140; İbn Fûrek, Mücerredü’l-Maķālât, s. 93, 165, 267; İbn Asâkir, Tebyînü keźibi’l-müfterî, s. 130; Takıyyüddin İbn Teymiyye, en-Nübüvvât, Beyrut 1405/1985, s. 62; Keşfü’ž-žunûn, II, 1565; L. Rost, al-Ašǿarīs Kitab al-LumaǾ (doktora tezi, Erlangen 1922); Brockelmann, GAL, I, 195; Sezgin, GAS, I, 603-604; Abdurrahman Bedevî, Meźâhibü’l-İslâmiyyîn, Beyrut 1979, I, 528-531; Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi: Giriş, İstanbul 1993, s. 137; E. Bannerth, “The Theology of al-AshǾarī”, WZKM, LII (1953-55), s. 419-420; H. Ritter, “Books and Periodicals/The Theology of al-Ash‘ari”, Oriens, VII (1954), s. 191-192; Hammouda Ghoraba, “Al-Ash‘ari’s Kitab al-Luma‘”, IQ, I/4 (1954), s. 191-194; F. Meier, “The Theology of al-AshǾarī”, Isl., XXXII (1957), s. 109-111; B. Abrahamov, “A Re-examination of al-Ash‘arī’s Theory of Kasb According to Kitāb al-Luma‘”, JRAS (1989), II, 210-211.
İlyas Çelebi