el-İNSÂF

(الإنصاف)

Kemâleddin el-Enbârî’nin (ö. 577/1181) Basra ve Kûfe dilcileri arasında tartışma konusu olan meselelere dair eseri.

Tam adı el-İnśâf fî mesâǿili’l-ħilâf beyne’n-naĥviyyîne’l-Baśriyyîn ve’l-Kûfiyyîn olup iki mektep arasında tartışma konusu olmuş gramer meselelerine dair en kapsamlı eserdir. Enbârî bu kitabını, Nizâmiye Medresesi’nde müderris iken talebelerinin Hanefîler’le Şâfiîler arasındaki ihtilâflı meseleleri inceleyen fıkıh kitapları tarzında bir eser yazmasını istemeleri üzerine kaleme almıştır. Müellifin Zeccâcî’nin el-Îżâĥ fî Ǿileli’n-naĥv’inden, Ebû Ali el-Fârisî’nin eserlerinden, Mekkî b. Ebû Tâlib’in Müşkilü iǾrâbi’l-Ķurǿân’ı ile hocası İbnü’ş-Şecerî’nin el-Emâlî’sinden büyük ölçüde yararlandığı anlaşılmaktadır (Cemîl Allûş, s. 288-291). Kitapta 121 mesele ele alınmıştır. Enbârî, bu eserinde yer vermediği ihtilâflı meselelerin bir kısmını da Esrârü’l-ǾArabiyye ile el-Beyân fî ġarîbi iǾrâbi’l-Ķurǿân adlı kitaplarında ele almıştır. Cemâleddin Hüseyin b. İyâz el-İnśâf’a el-İsǾâf fî mesâǿili’l-ħilâf adıyla bir zeyil yazmıştır.

Müellif, el-İnśâf’ta ele aldığı her meselede Kûfe ve Basra dil mekteplerinin konuyla ilgili görüşlerini zikrederek her iki mektebin delillerini sıralamış, zayıf bulduğu görüşü âyet, şiir ve bazan da hadislerden örnek göstererek reddetmiştir. Basra dil mektebine mensup olan Enbârî, yedi mesele (10, 18, 26, 70, 97, 101 ve 106. meseleler) dışında Basralılar’ın görüşünü doğru kabul etmiştir.

el-İnśâf W. Girgas (Petersburg 1873), Jaronier Kosut (Viyana 1878), Girgas ve Viktor Rosen (Petersburg 1878) tarafından parçalar halinde neşredilmiş, tamamını Gustav Weil Almanca notlar ilâve ederek yayımlamıştır (Leiden 1913). Eseri ayrıca Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd önce yalnız metin olarak (I-II, Kahire 1364/1945), ardından üzerine yazdığı el-İntiśâf mine’l-İnśâf adlı şerhiyle beraber (I-II, Kahire 1953) neşretmiş, bu neşrin basımı Kahire ve Beyrut’ta birçok defa tekrarlanmıştır. el-İnśâf son olarak Hasan Hamed tarafından yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1418/1998).

BİBLİYOGRAFYA:

Kemâleddin el-Enbârî, el-İnśâf fî mesâǿili’l-ħilâf beyne’n-naĥviyyîne’l-Baśriyyîn ve’l-Kûfiyyîn (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1380/1961, I-II; a.e. (nşr. Hasan Hamed), Beyrut 1418/1998, I-II; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 5-12; a.mlf., Esrârü’l-ǾArabiyye (nşr. Fahr Sâlih Kadâre), Beyrut 1415/1995, neşredenin girişi, s. 12-14; Ebü’l-Bekā el-Ukberî, et-Tebyîn Ǿan meźâhibi’n-naĥviyyîne’l-Baśriyyîn ve’l-Kûfiyyîn (nşr. Abdurrahmân b. Süleyman el-Useymîn), Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, s. 91-95; Saîd el-Efgānî, Min Târîħi’n-naĥv, Beyrut 1398/1978, s. 90-92, 150-177; Cemîl Allûş, İbnü’l-Enbârî ve cühûdühû fi’n-naĥv, Libya-Tunus 1981, s. 130-134, 235-291; Brockelmann, GAL (Ar.), V, 171-172; Muhammed Hayr el-Hulvânî, “Kitâbü’l-İnśâf ve’l-mesâǿili’l-ħilâfiyye”, MMLADm., XLVIII/1 (1973), s. 130-151; XLVIII/3 (1973), s. 622-644.

Hulûsi Kılıç