el-İKTİSÂD
(الاقتصاد)
Ebû Ca‘fer et-Tûsî’nin (ö. 460/1067) Şîa inançlarına dair eseri.
Kaynaklarda el-İķtiśâd el-hâdî ilâ ŧarîķi’r-reşâd, el-İķtiśâd fîmâ yeteǾallaķu bi’l-iǾtiķād isimleriyle yer alan kitap, müellifin daha önce Şerîf el-Murtazâ’nın
Cümelü’l-Ǿilm ve’l-Ǿamel adlı eserine Temhîdü’l-uśûl adıyla yazdığı hacimli şerhin muhtasarıdır. Kitap, iki başlıktan oluşan bir mukaddime ile altı ana bölümden meydana gelir. Eserin kısaca planını içeren birinci başlıkta mükellefin ilim ve amel konularında bilgili olması gerektiği, amelin ilme dayandığı, ilmin de temelde tevhid ve adlden teşekkül ettiği ifade edilir. İkinci başlık altında ise bilgi bahsi işlenir. el-İķtiśâd’ın birinci bölümü tevhid ilkesine ayrılmış olup beş fasıldır. Burada sırasıyla Allah’ın varlığı, sübûtî sıfatları, bunların aklî gerekçesi, selbî sıfatlar ve Allah’ın birliği konuları ele alınır. Dokuz fasıl halindeki ikinci bölüm adl ilkesine ayrılmıştır. Adl kavramı ile hüsünkubuh terimleri üzerinde durulduktan sonra kader ve kazâ, mükellefiyet, lutuf, aslah, elemler, ivaz, mârifet, ecel ve rızık konularına yer verilir. Va‘d ve vaîd prensibine ayrılan üçüncü bölüm altı fasıldır. Bu bölüm va’d-vaîd, sevap-günah, mükâfat-ceza, şefaat, kabir ahvâli, iman-küfür-fısk kavramları ve hükümleri, emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münkerin mahiyeti, önemi ve şartları hakkındadır. Dördüncü bölüm nübüvvete dair olup burada müstakil fasıllar halinde nübüvvetin mahiyeti, peygamberliğe olan ihtiyaç, mûcize, peygamberlerin ismeti, nesih ve bedâ ilişkisi, Hz. Muhammed’in peygamberliği ve Kur’ân-ı Kerîm’in mûcize oluşu üzerinde durulur. Beşinci bölümde altı fasıl halinde imâmet inancı ele alınmış ve imâmetin lüzumu, imamda bulunması gereken şartlar, Hz. Ali’nin imâmeti, ona karşı savaşanların hükmü, on iki imamın imâmetlerinin delilleriyle gaybet konusu incelenmiştir. “Şer‘î ibadetler” başlığını taşıyan son bölümde ise kısaca temizlik, namaz, zekât, humus, oruç, hac ve cihad konularına temas edilir.
İmâmet inancı hariç Mu‘tezilî anlayışın Şîa akaidine yansıdığını belgeleyen el-İķtiśâd’da müellif fikirlerini aklî temeller üzerine kurmaya çalışmakla birlikte gelebilecek itirazları karşılamak amacıyla yer yer âyetler de nakleder. Ancak imâmet konusu dışında rivayetlere pek yer vermez. Hakkında çeşitli hadisler nakledilen kabir hayatı, mîzan, sırat gibi sem‘iyyât konularında bile aynı tutumu sürdürür. Eser, Necef’teki Müntede’n-neşr tarafından bu kurumun genel sekreteri Mahmûd el-Muzaffer’in müellifin hayatı, eserin önemi ve Şîa-Mu‘tezile ilişkisine dair kaleme aldığı sunuş yazısıyla birlikte el-İķtiśâd fîmâ yeteǾallaķu bi’l-iǾtiķād adıyla yayımlanmıştır (Necef 1399/1979).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Ca‘fer et-Tûsî, el-İķtiśâd fîmâ yeteǾallaķu bi’l-iǾtiķād, Necef 1399/1979; ayrıca bk. Mahmûd el-Muzaffer’in girişi, s. m-y, 1-20; AǾyânü’ş-ŞîǾa, IX, 165; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1403/1983, II, 268.
İlyas Üzüm