el-HÂVİ’s-SAGĪR
(الحاوي الصغير)
Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin (ö. 665/1266) Şâfiî fıkhına dair eseri.
el-Ĥâvî fi’l-fürûǾ, el-Ĥâvî fi’l-fetâvî veya kısaca el-Ĥâvî diye anılan esere Mâverdî’nin (ö. 450/1058) el-Ĥâvî’sinden ayırt etmek için “es-sagīr”, Mâverdî’ninkine de “el-kebîr” sıfatı daha sonraki müellifler tarafından eklenmiş olmalıdır. Kazvînî kısa mukaddimesinde kitabına, aynı konudaki el-Lübâb adlı eseriyle mezhebin diğer bazı kaynaklarında bulunmayan “fevâid” ve “zevâid”i ihtiva ettiği için bu adı verdiğini söylemektedir. Rivayete göre müellif hac yolculuğu sırasında eseri üzerindeki çalışmalarını sürdürmüş ve bu esnada karşılaştığı sûfî Şehâbeddin es-Sühreverdî çok beğendiği el-Ĥâvî’yi bir an önce tamamlaması için Kazvînî’yi teşvik etmiştir.
Eser altmış dokuz babdan oluşmaktadır. Fıkhî hükümlerin delillerine ve kaynaklarına atıfta bulunulmayan el-Ĥâvî, ilk bakışta medrese talebeleri veya mukallit mezhep mensupları için yazılan muhtasar bir ders ya da el kitabı mahiyeti arzetmekte, müellifin, eseri oğlu Muhammed için kaleme aldığına dair rivayet de bu hususu desteklemektedir.
Bununla birlikte veciz oluşu, ifadelerin zenginliği, fıkhî muhtevanın derinliği gibi özellikleri, eserin birçok büyük âlimin ilgisini çekecek kadar değerli olduğunu göstermektedir.
Şâfiî fıkhının en çok rağbet gören metinlerinden olan eser üzerine birçok şerh, hâşiye, ta‘lik ve muhtasar yazılmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: Şerhleri. 1. Ziyâeddin Abdülazîz b. Muhammed et-Tûsî, Miśbâĥu’l-Ĥâvî ve miftâĥu’l-fetâvî. 2. Alâeddin el-Konevî, Şerĥu’l-Ĥâvî. Alâeddin et-Tâvûsî’nin şerhindeki ta‘likata ilâve yapmak ve Tûsî’nin şerhi el-Miśbâĥ’ın bir kısmını çıkarmak suretiyle mezhebin büyük imamları Râfiî ve Nevevî’nin tashihleri esas alınarak hazırlanmıştır. 3. İbnü’l-Bârizî, Teysîrü (İžhârü)’l-fetâvî min esrâri’l-Ĥâvî. 4. Çârperdî, el-Hâdî fî şerĥi’l-Ĥâvî. Tamamlanmamıştır. 5. Kutbüddin Ahmed b. Hasan b. Ahmed el-Gālî, Tavżîĥu’l-Ĥâvî. İbn Habîb el-Halebî, bu şerh üzerine bazı zevâid ilâvesiyle et-Tevşîĥ adlı bir hâşiye yazmıştır. 6. İbnü’l-Mülakkın, Ħulâśatü’l-fetâvî fî teshîli esrâri’l-Ĥâvî. İki büyük ciltlik bir şerh olup aynı müellifin bundan başka Taĥrîrü’l-fetâvî el-vâķıǾa fi’l-Ĥâvî adlı tek ciltlik bir şerhi daha vardır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2284). İkinci şerhte, özellikle Râfiî’nin eş-Şerĥu’ś-śaġīr’i ile Nevevî’nin Şerĥu’l-Müheźźeb’indeki görüşlerle çelişen fetvalar ele alınmıştır. 7. Ebû Abdullah Muhammed b. Tayyib en-Nâşirî el-Yemenî, Îżâĥu’l-fetâvî fi’n-nüketi’l-müteǾalliķa bi’l-Ĥâvî. 8. Nûh b. Muhammed b. Muhammed et-Tûsî es-Simnânî, Ĥâşiye Ǿalâ mâ übhime min elfâži’l-Ĥâvî.
Muhtasarları. İbnü’l-Mukrî el-Yemenî, İrşâdü’l-ġāvî fî mesâliki’l-Ĥâvî. Anlaşılması güç veciz bir muhtasar olup yine aynı müellif tarafından İħlâśü’n-nâvî fî İrşâdi’l-ġāvî ilâ mesâliki’l-Ĥâvî adıyla şerhedilmiştir. Bu şerh çeşitli defalar basılmıştır (Kahire 1320; nşr. Abdülazîz Atıyye Zelat, I-IV, Kahire 1409-1411/1989-1991; Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî’nin ta‘liki ile birlikte, nşr. M. Abdülmütecellî Halîfe, I-III, Kahire 1409/1988). Altmış beş kaynaktan istifadeyle hazırlanan ve 90.000 civarında meseleyi ihtiva ettiği söylenen bu şerh Kuzey ve Orta Afrika, Somali ve Yemen’de, ayrıca Arabistan yarımadasının büyük bir kısmında tanınmıştır. Çeşitli şerh, hâşiye ve ta‘likatı yapılan İrşâdü’l-ġāvî’nin en meşhur şerhleri İbn Hacer el-Heytemî’nin el-İmdâd fî şerĥi’l-İrşâd ve Fetĥu’l-cevâd bi-şerĥi’l-İrşâd adlı eserleridir (iki şerh birlikte, Kahire 1305-1306, 1347, 1391-1392/1971-1972). Kaynaklarda zikredilen Ezraî’nin Muħtaśarü’l-Ĥâvî adlı eserinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.
Manzum Hale Getirilmiş Şekilleri. 1. İbnü’l-Verdî Zeynüddin, el-Behcetü’l-Verdiyye (Kahire 1311, 1323). 5063 beyitten ibaret olup İbnü’l-Irâkī (el-Behcetü’l-merđıyye şerĥu’l-Behceti’l-Verdiyye) ve Zekeriyyâ el-Ensârî (el-Ġurerü’l-behiyye, Abdurrahman b. Muhammed eş-Şirbînî - İbn Kāsım el-Abbâdî’nin hâşiyeleriyle birlikte, I-V, Kahire 1315) başta olmak üzere birçok âlim tarafından şerhedilmiştir. 2. İbrâhim b. Abdurrahman el-Fezârî, Nažmü’l-Ĥâvî (el-Ĥâvî ve üzerinde yapılan diğer çalışmalarla eserin mevcut yazmaları için bk. Keşfü’ž-žunûn, I, 625-627; Îżâĥu’l-meknûn, I, 390-391; Brockelmann, GAL, I, 494-495; Suppl., I, 679; Karatay, II, 327, 502, 692-696).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdülgaffâr el-Kazvînî, el-Ĥâvî, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 664; Alâeddin el-Konevî, Şerĥu’l-Ĥâvî, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2323; Yâfiî, Mirǿâtü’l-cenân (Cübûrî), IV, 167-169; Sübkî, Ŧabaķāt, VIII, 277-278; İbnü’l-Mülakkın, Taĥrîrü’l-fetâvi’l-vâķıǾa fi’l-Ĥâvî, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2284; İbnü’l-Mukī, İħlâsü’n-nâvî (nşr. Abdülazîz Atıyye Zelat), Kahire 1409-11/1989-91, neşredenin mukaddimesi; Keşfü’ž-žunûn, I, 625-627; Îżâĥu’l-meknûn, I, 390-391; Brockelmann, GAL, I, 494-495; Suppl., I, 679; Karatay, Arapça Yazmalar, II, 327, 502, 692-696; H. Algar, “al-Ķazwīnī”, EI² (İng.), IV, 864-865.
Cengiz Kallek