el-BAHRÜ’z-ZEHHÂR

البحر الزخار

Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ el-Murtazâ’nın (ö. 840 / 1437) Zeydî fıkhına dair eseri.

Tam adı el-Bahrü’z-zeħħâr el-câmiǾ li-mezâhibi Ǿulemâǿi’l-emsâr olan eser, ashaptan itibaren elliyi aşkın müctehidin görüşlerini değerlendirmesi yönünden karşılaştırmalı bir fıkıh kitabı, yer yer akaid, kelâm ve fıkıh usulü ile ilgili bazı meseleleri ele alması bakımından ise ansiklopedik bir çalışma özelliği taşımaktadır. Ayrıca eserlerinde, başta Ehl-i beyt olmak üzere muhtelif mezheplerin görüşlerine yer veren Emîr es-San‘ânî ve Şevkânî gibi tanınmış Yemen âlimleri için de temel kaynak vazifesi görmüştür.

Eserin kısa mukaddimesinde ilim öğrenmenin önemi üzerinde durulmakta, taklidin çerçevesi çizildikten sonra müctehidsiz bir çağın bulunamayacağı belirtilerek ictihadın gerekliliği vurgulanmaktadır. Eser “Kitâbü’t-Tahâre”den “Kitâbü’s-Siyer”e kadar toplam elli yedi bölümden oluşmaktadır. Genellikle “kitâb” ve “bâb” olarak adlandırılan ana başlıklarının sözlük anlamları verildikten sonra çeşitli fasıllar açılmaktadır. Ashap birinci, tâbiîn ikinci, Ehl-i beyt üçüncü ve diğer fakihler de dördüncü sırada olmak üzere ictihadlarına müracaat ettiği âlimleri tabakalara ayıran müellif, her meseleyle ilgili görüşleri açıklarken bu sırayı gözetmektedir. Tekrarlardan kaçınmak maksadıyla da isimleri sık sık geçen âlimlerin her biri için birer rumuz kullanmaktadır. Meseleleri imkân nisbetinde delilleriyle birlikte izah eden, Zeydî mezhebine ait olsun olmasın delili kuvvetli olan, zaman ve mekânın değişmesiyle birlikte ortaya çıkan problemlerin çözümünde kolaylık sağlayan görüşleri tercih eden müellifin, mukaddimedeki açıklamasına uygun olarak yeri geldikçe ictihadlarda bulunduğu da görülmektedir.

Müellifi tarafından Ġāyetü’l-efkâr ve nihâyetü’l-enzâr el-muhîta bi-Ǿacâǿibi’l-Bahri’z-zehhâr (yazmaları için bk. Brockelmann, II, 239; Suppl., II, 245) adıyla şerhedilen eser üzerine, Hüseyin b. Yahyâ Haneş eş-Şehârî’nin el-Kamerü’n-nevvâr Ǿale’l-Bahri’z-zehhâr (yazmaları için bk. Habeşî, s. 249); Hâşim b. Yahyâ b. Muhammed eş-Şâmî’nin Nefehâtü’l-enzâr hâşiye Ǿale’l-Bahri’z-zehhâr adlarıyla yazdıkları şerhler yanında Ali b. Ahmed ed-Dâî el-Yemenî ile Emîr es-San‘ânî de birer şerh kaleme almışlardır. Ayrıca Sâlih b. Mehdî el-Makbilî’ye ait el-Menâr fi’l-muhtâr mine’l-Bahri’z-zehhâr (yazmaları için bk. Brockelmann, II, 240; Suppl., II, 246; Habeşî, s. 250) ve Abdullah b. Hasan b. Yahyâ el-Kāsımî ed-Dahyânî’ye ait Nücûmü’l-enzâr el-müntezeǾ mine’l-Bahri’z-zehhâr adlı muhtasarları da vardır. Behrân tarafından tahrîc* edilen hadisleri Kitâbü Cevâhiri’l-ahbâr ve’l-âsâr elmüstahrece min lücceti’l-Bahri’z-zehhâr adlı eserde toplanmıştır. el-Bahrü’z-zehhâr bu eserle ve Abdullah b. Abdülkerîm el-Curâfî’nin ta‘likat*ı ile birlikte Kahire’de beş cilt halinde neşredilmiş (1366-1368/1947-1949), daha sonra San‘a’da da ofset baskısı yapılmıştır (1409/1988).

BİBLİYOGRAFYA:

Ahmed b. Yahyâ Mehdî-Lidînillâh, el-Bahrü’z-zehhâr, San‘a 1409/1988, I-V; Şevkânî, el-Bedrü’t-tâliǾ, I, 289; Zebâre, el-Mülhakü’t-tâbiǾ li’l-Bedri’t-tâliǾ (el-Bedrü’t-tâliǾ içinde), Kahire 1348, II, 91, 156; Brockelmann, GAL, II, 239-240; Suppl., II, 245-246; MaǾa’l-Mektebe, s. 361; Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, Kahire 1404/1984, s. 343; Habeşî, Fikrü’l-İslâmî fi’l-Yemen, s. 226, 229, 249, 250, 252, 254, 258, 284, 638; Mahmûd Behcet el-Baytâr, “Kitâbü’l-Bahri’z-zehhâr el-câmiǾ li-mezâhibi Ǿulemâǿi’l-emsâr”, MMİADm., XXXIV/3 (1959), s. 512-517.

Cengiz Kallek