el-ÂSÂRÜ’l-BÂKIYE

الآثار الباقية

Bîrûnî’nin (ö. 440/1048) kronoloji, tarih, etnoloji gibi ilim dallarıyla ilgili bilgileri ihtiva eden eseri.

Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî (Beyrûnî), el-Âsârü’l-bâkıye ani’l-kurûni’l-hâliye adlı eserini 390 (1000) yılında yirmi yedi yaşında iken Cürcân’da yazmıştır. Bîrûnî’nin hayatı, Hârizm ve Gazne devreleri olmak üzere iki kısma ayrılabilir. el-Âsârü’l-bâkıye onun hayatının Hârizm dönemindeki en önemli eseridir. Müellif bu eserini, Ziyârîler’den olup 998’de sürgünden döndükten sonra ikinci defa tahta geçen âlim ve edip Kâbûs b. Veşmgîr’e ithaf etmiştir.

Bîrûnî el-Fihrist adlı eserinde, el-Âsârü’l-bâkıye’yi müsvedde halinde bıraktığını ve daha sonra düzelteceğini yazmış, el-Kanûnü’l-Mesûdî’de ise önceki yazdıklarında düzeltmeler yapmıştır. Müellifin el-Âsârü’l-bâkıye’yi yazarken faydalandığı kaynaklardan hiçbiri zamanımıza ulaşmamıştır. Bundan dolayı söz konusu kaynakların neler olduğu tam olarak bilinmemektedir. Bu eserlerden biri, İshak b. Huneyn’e ait olup bugün elimizde bulunmayan Târîhu’l-etıbbâǿdır.

Bîrûnî, el-Âsârü’l-bâkıye’nin mukaddimesinde çeşitli toplumların kullandıkları takvimleri ve bu takvimlerin ortaya çıkış sebeplerini, ay ve yıllardaki farkları, milletlerin bayram, dinî gün ve ibadetlerini bu takvimlere göre farklı şekillerde belirlemelerinin sebebini merak ettiğini kaydederek kökü eski milletlere, geçmiş asırlara kadar giden bu konuyu halletmeye karar verdiğini ve bunu nasıl yapacağını anlatır. Günleri ve çeşitli takvimlere bağlı dönemleri inceleyerek işe başlar. Yaratılışı, tûfanı, İslâm öncesi Arap tarihini ve Hârizm’i anlatır. el-Âsârü’l-bâkıye, İslâm’dan önceki Hârizmşahlar’ın menşe ve saltanat dönemlerini göstermesi bakımından tek kaynaktır. Bîrûnî, çok tanınmış olduğu kronoloji sahasıyla ilgili prensipleri de bu eserinde ortaya koymuştur. Müellif kronolojik karşılaştırmalar yaparak dinler arasındaki farklı noktaları bulup dinler tarihi açısından büyük önem taşıyan cetveller düzenlemiştir. Eser kronolojiye ve çeşitli milletlerin takvimlerine dair bilgiler ihtiva etmesi yanında eski Soğd, Hârizm ve İran kültürü hakkında da çok önemli bir kaynaktır. Bîrûnî’nin bu kitabı ayrıca Orta Asya hıristiyan mezheplerinin tarihi, dinî âdet ve gelenekleri konusunda da değerli bir eser kabul edilir. Eserde yahudi takvimiyle ilgili ayrıntılı bilgiler vardır. Bunların yanında namaz vakitleri, Faraklit, Zülkarneyn, Ye’cûc ve Me’cûc ve yalancı peygamberlerden çeşitli din, bölge ve şahsiyetler hakkındaki mâlumata, kronoloji cetvellerinden karşılaştırmalara kadar muhtelif konulara yer verilmiştir.

el-Âsârü’l-bâkıye’nin birçok yazma nüshası mevcuttur (bk. Brockelmann, I, 872; Sezgin, VI, 270). Eserin orijinal metnini Alman şarkiyatçısı C. Eduard Sachau, bir önsöz ve mukaddime yazarak Chronologie orientalischer Völker von Alberunî başlığıyla yayımlamıştır (Leipzig 1878, LXXIII+362+30 s.). Arapça ikinci neşri yine Leipzig’de yapılmıştır (1923). el-Âsârü’l-bâkıye, ilk nâşir C. E. Sachau tarafından The Chronology of Ancient Nations adıyla İngilizce’ye çevrilmiştir (London 1879, XIV+464 s.). Eserin bir bölümünü Les Fétes des Melchites başlığıyla R. Griveau Fransızca’ya tercüme etmiştir. el-Âsârü’l-bâkıye’yi Farsça’ya önce Ali Kulı Mirza İ‘tidâdüssaltana, daha sonra da Ekber Dânâsirişt, Tercemet-i Âsârü’l-bâkıye-i Ebû Reyhân Bîrûnî adıyla çevirmişlerdir (Tahran 1321).

BİBLİYOGRAFYA:

Bîrûnî, el-Âsârü’l-bâkıye, Leipzig 1923; a.mlf., el-Fihrist (Gazanfer-i Tebrîzî hattı), Bibliotheek Leiden, nr. 133, vr. 47; a.mlf., el-Kanûnü’l-MesǾûdî, Haydarâbâd 1954-56, I, 145-146; C. A. Nallino, İlmü’l-felek: târîhuhû Ǿinde’l-Arab fi’l-kurûni’l-vüstâ, Roma 1911, s. 4, 91, 151; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1329, s. 174-178; Osman Turan, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İstanbul 1941, s. 10-12; Brockelmann, GAL Suppl., I, 872; Günay Tümer, Bîrûnî’ye Göre Dinler ve İslâm Dini, Ankara 1975, s. 31-34; Sezgin, GAS, VI, 270-271; D. J. Boilot, “I’Oeuvre d’Al-Beruni: Essai Bibliographique”, Mélanges de l’Institut Dominicain d’Etudes Oriantales, II, Kahire 1955, s. 161-256; E. S. Kennedy, “Al-Birunı”, DSB, II, 147-158; Samed Muvahhid, el-Âsârü’l-bâkıye Ǿani’l-kurûni’l-hâliye”, DMBİ, I, 103-105.

Günay Tümer