EDEBÜ’l-İMLÂ’ ve’l-İSTİMLÂ’
أدب الإملاء والاستملاء
Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî’nin (ö. 562/1166) imlâ usulüne dair eseri.
Hadis yazdıran hoca ile hadis yazan talebenin uymaları gereken kuralları ele alan eser imlâ* konusunda günümüze ulaşan tek müstakil kitaptır. Müellif, bir arkadaşının isteği üzerine kaleme aldığı kısa ve özlü eserini bir girişle üç fasla ayırmıştır. Girişte hadis ilminin önemi, hadisleri lafzan rivayet etmenin gereği, sahih hadisin ancak sahih senedle rivayet edileceği, hadis öğrenme usulleri içinde en makbulünün imlâ usulü olduğu, bu usulün Hz. Peygamber, sahâbe, tâbiîn ve tebeü’t-tâbiîn (selef) dönemlerinde uygulanıp yaygınlık kazandığı belirtilmekte, daha sonraki devirlerde çeşitli beldelerde imlâ yoluyla hadis rivayet eden âlimlerin isimleri zikredilmektedir.
Birinci fasıl hadis yazdıran hocanın (mümlî) uyması gereken âdâb hakkında olup burada hocanın hadis rivayetine iyi hazırlanması, camilerde imlâ meclisleri düzenlemesi, rivayete başlamadan önce Kur’an’dan bir sûre okuması, hadisleri kitabından rivayet etmesi, sika* olan hocalardan rivayette bulunması, halk için faydalı olacak ibadet ve muâmelâta dair hadisler rivayet etmesi, hadislerin sağlamlık derecesini belirtmesi, rivayeti gereğinden fazla uzatıp dinleyenleri bıktırmaması ve yazılan hadislerin hocanın nüshası ile karşılaştırılması gibi konular üzerinde durulmaktadır.
İkinci fasıl, kalabalık meclislerde hocanın söylediklerini uzaktakilere nakleden kimse (müstemlî) ve onun uyması gereken âdâb hakkındadır. Burada müstemlînin yüksek bir yerde oturması veya ayakta durması, gür sesli ve dikkatli bir kişi olması, ders başlamadan önce Kur’an’dan bir sûre okuması, hadis yazdıracak hocayı kısaca tanıttıktan sonra ondan rivayete başlamasını usulüne uygun olarak istemesi, hocanın söylediği şeyleri aynen tekrarlaması gibi hususlar ele alınmaktadır.
Üçüncü fasıl hadis yazan kimsenin uyacağı esaslara dairdir. Bu bölümde talebenin Hz. Peygamber’in sünnetine uyması, mütevazi ve ağır başlı olması, hadis meclislerine erken gelmesi, daha önce gelenleri rahatsız etmeden oturması ve hocaya karşı saygılı davranması gibi hususlar işlenmektedir. Bunun ardından hadislerin yazılmasının câiz olup olmadığı meselesi ele alınmakta ve yazma âdâbı ile yazı malzemeleri üzerinde durulmaktadır. Müellif burada hokka, kalem, kalemlik, bıçak, mürekkep ve kâğıt hakkında bilgi vermektedir. Hadislerin güzel bir şekilde yazılmasını isteyen Sem‘ânî başa besmele yazılması, besmelenin altındaki satıra kendisinden hadis yazılacak hocanın tam adının kaydedilmesi, hadisin doğrudan hocadan duyulup yazılması, müstemlînin tekrarı sırasında gerekli düzeltme ve noktalamaların yapılması, hadislerin arasına ayırıcı bir işaretin konulması gibi hususlara temas etmektedir.
Kitabın sonunda, imlâ ve istimlâ âdâbı konusunda daha geniş bilgi edinmek isteyenlere Tırâzü’ź-źeheb fî edebi’t-taleb adlı kitabını tavsiye eden Sem‘ânî, 10 Receb 541’de (16 Aralık 1146) tamamladığı eserindeki bilgileri kendisine senedleriyle birlikte ulaşan rivayetlere dayandırmakta ve bu rivayetleri hangi şehirlerde elde ettiğini de belirtmektedir. Bundan anlaşıldığına göre müellif eserini İsfahan, Bağdat, Belh, Cürcân, Dımaşk, Serahs, Merv, Herat, Nîşâbur başta olmak üzere sekseni aşkın beldeyi gezerek derlediği malzeme ile meydana getirmiştir. Bazı hocalarının hocası sıfatıyla birkaç yerde adı geçen Hatîb el-Bağdâdî’nin (bk. s. 48, 67, 86, 117) eserlerinden veya onunla aynı kaynaktan faydalandığı anlaşılan (krş. Edebü’l-imlâ, s. 42, 84, 88, 108, 163, 168; el-CâmiǾ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiǾ, I, 142, 257, 261; II, 60, 65, 66) Sem‘ânî, naklettiği haberlerin sağlamlığı konusunda nâdiren görüş belirtmektedir (bk. s. 45, 119, 125, 129, 135, 152).
Eserin İstanbul’da Millet Kütüphanesi’nde (Feyzullah Efendi, nr. 1557) bulunan tek nüshası Max Weisweiller tarafından, muhtevanın özetlendiği elli bir sayfalık Almanca bir girişle birlikte Die Methodik Des Diktatkollegs (Adab al-Imlâ’ wa’l-Istimlâ’) von ‘Abd-Âl-Karîm İbn Muhammad As-Sam’ânî adıyla yayımlanmıştır (Leiden 1952). Ayrıca özet halinde bir tercümesi de Abdullah Aydınlı tarafından neşredilmiştir (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Sem‘ânî, Edebü’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿ (nşr. M. Weisweiller), Leiden 1952 → Beyrut 1401/1981; Hatîb el-Bağdâdî, el-CâmiǾ li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiǾ (nşr. Mahmûd Tahhân), Riyad 1403/1983, I, 142, 257, 261; II, 60, 65, 66; Abdullah Aydınlı, “İmlâ Usûlü ve es-Sem‘ânî’nin Edebü’l-İmlâ’ ve’l-İstimlâ’ı”, EAÜİFD, sy. 5 (1982), s. 175-188.
Abdullah Aydınlı