EBÜ’s-SERÂYÂ eş-ŞEYBÂNÎ
أبو السرايا الشيباني
Ebü’s-Serâyâ es-Serî b. Mansûr eş-Şeybânî (ö. 200/815)
Abbâsîler’e karşı ayaklanan bir Şiî maceraperest.
Hayatının ilk dönemleri hakkında yeterli bilgi yoktur; yol kesip eşkıyalık yaptığı rivayet edilir. Onun Şeybânîler’e (Benî Şeybân) mensup olduğu anlaşılmaktadır (Taberî, VIII, 528). Topladığı birkaç
kişiyle el-Cezîre’de Benî Temîm’den bazılarını öldürüp mallarını aldı; takibe uğrayınca da gizlenip izini kaybettirdi. Bir müddet Suriye’de eşkıyalık yaptıktan sonra İrmîniye’ye gidip orada Yezîd b. Mezyed eş-Şeybânî’ye katıldı ve onunla beraber Hürremîler’e karşı savaştı. Emîn ile Me’mûn arasındaki mücadelede Emîn’in tarafını tuttu ve Emîn’in öncü kuvvetlerine kumanda etti. Ancak daha sonra Me’mûn’u destekleyen Herseme b. A‘yen Ebü’s-Serâyâ’yı kendi tarafına çekti. Bu arada el-Cezîre’deki Benî Şeybân’dan 2000 süvari ve piyade onun etrafında toplandı. Artık kendisine “emîr” diye hitap ediliyordu.
Emîn ile Me’mûn arasındaki mücadele 25 Muharrem 198’de (25 Eylül 813) Emîn’in öldürülmesiyle sona erince Herseme askerlerin sayısında azaltma yoluna gitti. Bu arada Ebü’s-Serâyâ ve adamlarının iâşesinde de güçlük çıkarınca Ebü’s-Serâyâ önce hacca gitmek için izin istedi, sonra da isyan etti. Önce Aynüttemr’i, ardından da Dakuka ve Enbâr’ı zaptedip yağmaladı. Buradan Rakka’ya yöneldi. Kaysîler’e karşı savaşan Tavk b. Mâlik et-Tağlibî’ye rastlayınca ona yardım etti ve dört ay kadar yanında kaldıktan sonra Rakka’ya gitti. Orada karşılaştığı Ali evlâdından Ebû Abdullah İbn Tabâtabâ ile beraber Kûfeliler’in daveti üzerine Kûfe’ye giderek birlikte şehre hâkim oldular. İbn Tabâtabâ onun desteğiyle 10 Cemâziyelâhir 199’da (26 Ocak 815) Kûfe’de halifeliğini ilân etti.
Ebü’s-Serâyâ’nın bu başarılarından telâşa kapılan Irak ve Arabistan Valisi Hasan b. Sehl, Züheyr b. Müseyyeb ed-Dabbî kumandasında Kûfe’ye 10.000 kişilik bir ordu gönderdi. İbn Tabâtabâ ile Ebü’s-Serâyâ bu orduyu Kûfe dışında Karyeişâhî mevkiinde karşılayıp mağlûp ettiler ve ağırlıklarını yağmaladılar (199/815). Ancak ertesi günü 1 Receb 199 (15 Şubat 815) sabahı İbn Tabâtabâ âniden öldü. Onun Ebü’s-Serâyâ tarafından zehirlendiği de söylenmektedir (Taberî, VIII, 529). Ebü’s-Serâyâ İbn Tabâtabâ’nın yerine Hz. Hüseyin neslinden Muhammed b. Muhammed b. Zeyd’i halife ilân etti ve idareyi tamamen kendi eline aldı.
Gönderdiği ordunun yenildiğini haber alan Hasan b. Sehl, Ebü’s-Serâyâ’ya karşı bu defa 4000 süvari ile Abdûs b. Muhammed b. Ebû Hâlid el-Merverrûzî’yi gönderdi. Ebü’s-Serâyâ, Abdûs’ü Bağdat ile Kûfe arasındaki Câmi mevkiinde karşılayıp mağlûp etti (17 Receb 199/3 Mart 815). Bu başarıları üzerine mevkiini iyice sağlamlaştırdı ve Kûfe’de adına para bastırdı; Basra, Vâsıt ve nahiyelerine asker gönderdi. Ali evlâdından bazı kimseleri Basra, Mekke, Yemen, Fars ve Ahvaz’a nâib olarak tayin etti. Kendisi de Basra üzerine yürüyüp şehri ele geçirdi. Bu arada yine Ali evlâdından Muhammed b. Süleyman’ı Medâin’e gönderip Bağdat üzerine yürümesini emretti.
Bunun üzerine Hasan b. Sehl isyanı bastırmak için, daha önce Irak valiliğinden alarak Horasan’a göndermek suretiyle gücendirdiği Herseme b. A‘yen’e başvurmak zorunda kaldı. Herseme Ebü’s-Serâyâ’yı Kûfe’de muhasara etti. Ebü’s-Serâyâ, yanındaki 800 süvari ve kendisine halef tayin ettiği Muhammed b. Muhammed b. Zeyd ile beraber 16 Muharrem 200 (26 Ağustos 815) tarihinde Kûfe’den ayrıldı; Kadisiye-Vâsıt yoluyla Sûs’a varıp orada konakladı. Ancak kendisini takip eden kuvvetler tarafından sonunda Celûlâ’da yakalanarak Nehrevan’da bulunan Hasan b. Sehl’e teslim edildi. Hasan b. Sehl de boynunu vurdurdu (10 Rebîülevvel 200/18 Ekim 815).
BİBLİYOGRAFYA:
Ya‘kubî, Târîh, II, 539-543; Taberî, Târîħ (Ebü’l-Fazl), VIII, 488, 528-535; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Mekatilü’t-tâlibiyyîn (nşr. Seyyid Ahmed es-Sakr), Beyrut, ts. (Dârü’l-Ma’rife), s. 521-522; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VI, 212-217; İbn Kesîr, el-Bidâye, IX, 244-245; İbn Haldûn, el-Ǿİber, III, 242-244; Ziriklî, el-AǾlâm, III, 129-130; el-Kamûsü’l-İslâmî, III, 298; K. V. Zetterstéen, “Emîn”, İA, IV, 258-259; Fikret Işıltan, “Me’mûn”, a.e., VII, 694; M. Şahâbeddin Tekindağ, “Serî”, a.e., X, 519-520; H. A. R. Gibb, “Abu’l-Saraya al-Shaybānī”, EI² (İng.), I, 149-150.
Ali Öngül