EBÛ MÛSÂ el-MEDÎNÎ
أبو موسى المديني
Ebû Mûsâ Muhammed b. Ömer b. Ahmed el-Medînî (ö. 581/1185)
Hadis hâfızı.
Zilkade 501’de (Haziran 1108) İsfahan’da doğdu. Bu şehre (Medînetü İsfahân) nisbetle Medînî diye anıldı. Kur’an kıraatiyle meşgul olan babası, onu henüz iki yaşında iken beraberinde hadis meclislerine götürürdü. Ebû Mûsâ daha sonra ilim tahsili için başta Hemedan ve Bağdat olmak üzere birçok ilim merkezine gitti. Aralarında Ebû Ali el-Haddâd ve meşhur hadis hâfızları Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Mende ve İbnü’l-Kayserânî gibi âlimlerin de bulunduğu 300’ü aşkın hocadan faydalanma imkânı buldu. Hadisin yanı sıra kıraat de okudu. Tahsilini tamamladıktan sonra İsfahan’a dönerek orada yerleşti. Kendisine Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Hâzimî, Cemmâîlî ve Abdülkādir er-Ruhâvî gibi meşhur muhaddisler talebelik ettiler.
Ebû Mûsâ el-Medînî, hadisleri gereği gibi ezberleme ve usulüne uygun olarak rivayet etmede gösterdiği başarı ile tanınmış bir hadis âlimidir. Talebeleri, muhaddislerin nesepleri, hadislerdeki garîb kelimeler ve diğer hadis ilimleri sahasındaki geniş bilgisinden faydalanmışlardır. İbadete düşkünlüğü, güzel ahlâkı ve özellikle çocukların Kur’an öğrenmeleriyle yakından ilgilenmesi, ayrıca kimseden yardım kabul etmeyip geçimini ticaretle sağlaması onun başlıca özellikleridir. Kendisinden hadis rivayet eden âlimler onun sika* ve sadûk* olduğunu belirtmişlerdir. Ebû Mûsâ 9 Cemâziyelevvel 581’de (8 Ağustos 1185) İsfahan’da vefat etti ve orada defnedildi.
Eserleri. 1. el-MecmûǾu’l-mugīs fî garîbeyi’l-Kurǿân ve’l-hadîs. Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm’ın garîbü’l-Kur’ân konusundaki eserini tamamlamak maksadıyla yazdığı bu kitapta onun metodunu uygulamıştır. Eser Abdülkerîm el-Azbâvî tarafından yayımlanmıştır (I-III, Cidde 1406-1408/1986-1988). Kasım b. Sellâm’ın söz konusu eserindeki bazı yanlışları tashih etmek için kaleme aldığı Kitâbü Takziyeti mâ yukzi’l-Ǿayn min hefevâti Kitâbi’l-Garîbeyn adlı bir diğer eseri ise Bibliothecae Bodleianae’da bulunmaktadır (bk. Brockelmann, I, 451). 2. Nüzhetü’l-huffâz. Müselsel* hadise dair telif edilen ilk eserdir. Kitapta râvi adlarındaki teselsül esas alınmıştır. Senedin bir yerinden itibaren aynı adı taşıyan en az üç, en çok on bir râvinin birbirinden rivayet ettiği çeşitli konulara dair hadislerin yer aldığı eser Abdürradî Muhammed Abdülmuhsin tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1406/1986). 3. Ziyâdât Ǿalâ Kitâbi’l-Ensâb. Hocası İbnü’l-Kayserânî’nin Kitâbü’l-Ensâbi’l-müttefika fi’l-hatti’l-mütemâsile fi’n-nakt ve’z-zabŧ’ına yaptığı ilâveleri ihtiva eden eser, P. de Jong tarafından asıl kitapla birlikte yayımlanmıştır (Leiden 1869). Bu neşirde Ebû Mûsâ’nın zeyli kitabın 167-224. sayfaları arasında yer almaktadır. 4. Tıvâlü’l-ehâdîs ve’l-ahbâr ve gureri’l-kasas ve’l-âsâr. Tıvâlâtü’l-ehâdîs diye de anılan eser, Hulefâ-yi Râşidîn başta olmak üzere bazı
sahâbîler tarafından rivayet edilen metni uzun hadisleri ve kıssaları bir araya getirmektedir. “Min Müsnedi Enes b. Mâlik”, “Min Hadîsi Ebî Zer”, “Kıssatü Hârise Ebî Zeyd” gibi başlıklar altında rivayet ettiği hadislerin kaynaklarını gösterdiği gibi sıhhat derecelerini de belirtmiştir. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehid Ali Paşa, nr. 511, 240 varak). 5. Devletü’l-liǿâmi’l-eşrâr Ǿale’l-kirâmi’l-ahyâr. Kötülerin iyilere hâkim olacağı konusundaki çoğu kıyamet alâmetlerine dair hadisleri senedleri ve farklı rivayetleriyle birlikte derlediği bu eserin bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Şehid Ali Paşa, nr. 3676, vr. 45b-63b). Ebû Mûsâ el-Medînî’nin biyografisine yer veren kaynaklarda onun bu eserinden söz edilmemektedir. 6. el-Letâǿif min dekāǿikı’l-maǾârif fî Ǿulûmi’l-huffâzi’l-eǾârif. Eser Kahire’de Hidiviyye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (bk. Brockelmann, I, 451).
Kaynaklarda bunlardan başka, Ebû Abdullah İbn Mende’nin (ö. 395/1005) MaǾrifetü’s-sahâbe adlı eserine zeyil olarak yazdığı Tetimmetü (Zeylü) MaǾrifeti’s-sahâbe, ǾAvâli’t-tâbiǾîn, TazyîǾu’l-Ǿömr ve’l-eyyâm fi’stınâǾi’l-maǾrûf ile’lliǿâm, el-Kunût, el-Hıfz ve’n-nisyân, el-Vezâǿif, es-SübâǾiyyât (fıkha dair), ez-Zahîre ve’l-Ǿudde fî menâkıbi Ebî ǾAbdillâh b. Mende, Düstûrü’l-müzekkirîn, et-Tergīb ve’t-terhîb, el-Esmâǿü’l-müştereke beyne’r-ricâl ve’n-nisâǿ, el-Hefevât, el-Emâli’l-kebîr adlı eserleri de zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Mûsâ el-Medînî, el-MecmûǾu’l-mugīs fî garîbeyi’l-Kurân ve’l-hadîs (nşr. Abdülkerîm el-Azbâvî), Cidde 1406/1986, nâşirin mukaddimesi, s. 15-33; a.mlf., Nüzhetü’l-huffâz, (nşr. Abdürradî Muhammed Abdülmuhsin), Beyrut 1406/1986; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-gābe (Bennâ), nâşirlerin mukaddimesi, s. 6; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, IV, 1334-1336; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 152-159; Sübkî, Tabakāt, VI, 160-163; İbnü’l-Cezerî, Gāyetü’n-nihâye, II, 215-216; Süyûtî, Tabakātü’l-huffâz, (Lecne), s. 477; Brockelmann, GAL, I, 436, 451; Suppl., I, 604, 625; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 100-101; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 76; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 313; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, II/1, s. 570-573.
M. Ali Sönmez