EBÛ MİHNEF

أبو مخنف

Ebû Mihnef Lût b. Yahyâ b. Saîd b. Mihnef el-Ezdî el-Gāmidî (ö. 157/773-74)

Emevîler devri tarihçisi.

Kûfe’de doğdu. Hayatı hakkında bilgi yoktur. Büyük dedesi Mihnef b. Süleym sahâbî olup Hz. Peygamber’den hadis rivayet etmiş ve Sıffîn’de Hz. Ali’nin saflarında savaşmıştır.

Ebû Mihnef, Câbir el-Cu‘fî, Mücâlid b. Saîd, Sak‘ab b. Züheyr ve bazı meçhul râvilerden hadis almış, kendisinden de Abdurrahman b. Mağrâ ve Ali b. Muhammed el-Medâinî rivayette bulunmuşlardır. Cerh ve ta‘dîl âlimleri onun hakkında


“leyse bi-me’mûn” (güvenilir değil), “metrûkü’l-hadîs” (hadisi kabul edilmez) gibi hükümler vererek rivayet ettiği hadisleri kesinlikle reddederler. İbn Adî, Ebû Mihnef’in aşırı bir Şiî olduğunu söyler ve rivayetlerinin hiçbir senede dayanmadığını belirtir. Zehebî kendisinden “Râfizî” diye söz ederek onu Seyf b. Ömer, Abdullah b. Ayyâş ve Avâne b. Hakem ile aynı seviyede kabul eder.

Ebû Mihnef’in ridde* savaşları, Suriye ve Irak’ın fethi, Cemel, Sıffîn ve Hâricîler gibi konular başta olmak üzere hicretin ilk asrındaki muhtelif hadiselere dair otuz üç kitap veya risâle kaleme aldığı ileri sürülmektedir. Bir kısmı ona nisbet edilen veya sonradan yapılan ilâvelerle tahrife uğrayan bu eserlerde çoğu kendi yaşadığı döneme ait olmak üzere Hâricîler’in ve Şiîler’in isyanlarına yer verilmiştir. Onun bâriz vasfı, eserlerine İslâmiyet’in ilk devrine ait olaylarla değil fetihlerle başlamış olması ve esas olarak Sıffîn Savaşı’ndan itibaren içinde yaşadığı dönem hakkında bilgi vermesidir. Taberî, hicrî 132 (749-50) yılına kadar cereyan eden olayları onun eserlerinden almıştır. Kabilesi Ezd’in rivayetlerine güvenen Ebû Mihnef, eserlerinde Kûfe mektebi yanında Temîm, Hemdân, Tay ve Kinde kabileleriyle Şa‘bî’nin ve Medine mektebinin rivayetlerine de yer vermiştir. Ebû Mihnef, Emevîler’e karşı Hz. Ali taraftarlarını desteklemekle birlikte rivayetlerinde hizipçi ve gerçekleri tahrife mütemayil değildir. Ancak hoşuna gitmeyen bazı olaylarla ilgili olarak sustuğu söylenebilir. Eserlerinde canlı anekdotlara, heyecanlı hutbelere ve şiirlere yer vermiştir. Bu bakımından gece sohbetlerinde okunan hikâyelerle (semer) eski Arap kabile savaşlarını konu alan rivayetlerin (eyyâmü’l-Arab*) tesiri altında kalmıştır. İbnü’n-Nedîm onu Irak bölgesi tarihini en iyi bilen tarihçi olarak zikreder. Belki de bundan dolayı şarkiyatçılar kendisine çok önem vermişler ve eserleri üzerinde geniş araştırmalar yapmışlardır. Wellhausen’in eserlerinde Ebû Mihnef’in rivayetleri büyük yer tutar. Ursula Sezgin de onunla ilgili olarak Abû Mihnaf Ein Beitrag zur Historiographi der umaiyadischen Zeit (Leiden 1971) adlı önemli bir çalışma yapmıştır.

Eserleri. 1. Maktelü’l-Hüseyin (MasraǾu’l-Hüseyin ve mâ cerâ lehû veya Ahbâru makteli’l-Hüseyin). Kerbelâ Vak‘ası’na dair olan bu kitabın çeşitli yazma nüshaları vardır. Eser Necef (1343, 1347) ve Küveyt’te (1987) yayımlanmıştır. 2. Haberü’l-Muhtâr ve İbn Ziyâd. Muhtâr es-Sekafî ile Ubeydullah b. Ziyâd hakkındadır. 3. Sîretü’l-Hüseyin. 4. Kitâbü’s-Sıffîn. İbn Ebû Hadîd, Şerhu Nehci’l-belâga’sında bu eserin bazı bölümlerini iktibas etmiştir. 5. Kitâbü’l-Gārât. 6. Ahbârü’l-Emeviyyîn. Fuat Sezgin tarafından yayımlanmıştır (Leiden 1972; eserlerin yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 308-309).

Kaynaklarda zikredilen diğer eserlerinin (bk. U. Sezgin, s. 99 vd.) zamanımıza intikal etmediği anlaşılmaktadır. Ancak Taberî, Belâzürî, Mes‘ûdî gibi tarihçiler Ebû Mihnef’in eserlerinden faydalanmışlardır (bk. a.g.e., s. 39-63).

BİBLİYOGRAFYA:

Yahyâ b. Maîn, et-Târîh, II, 500; Ukaylî, ed-DuǾafâǿ, IV, 18-19; İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-taǾdîl, VII, 182; İbn Adî, el-Kâmil, VI, 2110; Dârekutnî, ed-DuǾafâǿ, s. 146; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 136-137; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVII, 41-43; Zehebî, Mîzânü’l-iǾtidâl, III, 419-420; a.mlf., Târîhu’l-İslâm: sene 141-160, s. 571; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, VII, 301-302; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 492-493; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, III, 225-226; Brockelmann, GAL, I, 64; Suppl., I, 101-102; Îzâhu’l-meknûn, II, 178; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 841-842; Abdülazîz ed-Dûrî, Bahsün fî neşǿeti Ǿilmi’t-târîh Ǿinde’l-ǾArab, Beyrut 1960, s. 35-36; J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukûtu (trc. Fikret Işıltan), Ankara 1963, s. VII-IX; Sezgin, GAS, I, 308-309; Ursula Sezgin, Abū Mihnaf, Leiden 1971; N. Ahmed Faruqi, Early Muslim Historiography, Delhi 1979, s. 287-302; Seyyid Hasan es-Sadr, Teǿsîsü’ş-ŞîǾa, Beyrut 1981, s. 235-237; Şâkir Mustafa, et-Târîhu’l-ǾArabî ve’l-müǿerrihûn, Beyrut 1983, I, 177-179; Muhammed Câsim Hammâdî, Mevâridü’l-Belâzürî Ǿani’l-üsreti’l-Emeviyye fî Ensâbi’l-eşrâf, Mekke 1986, I, 327-329; Seyyid Alî Mirşerîfî, “Ebû Mihnef ve Sergüzest-i maktel-i vey”, Âyîne-i Pijûheş, I/2, Kum 1369 hş., s. 135-144; R. B. Serjant, “Ursula Sezgin: Abû Mihnaf: Ein Beitrag zur Historiographi der umaiyadischen Zeit”, BSOAS, XXXVIII (1975), s. 444-445; “Ebû Mihnef”, İA, IV, 39; H. A. R. Gibb, “Abū Mikhnaf”, EI² (İng.), I, 140.

Selman Başaran