EBÜ’l-YÜMN el-KİNDÎ
أبو اليمن الكندي
Tâcüddîn Ebü’l-Yümn Zeyd b. el-Hasen b. Zeyd el-Kindî el-Bağdâdî (ö. 613/1217)
Arap dili ve kıraat âlimi, muhaddis.
20 veya 25 Şâban 520’de (10 veya 15 Eylül 1126) Bağdat’ta doğdu. Babası onu küçük yaşta meşhur kıraat âlimi Sıbtu’l-Hayyât’ın yanına verdi. Yedi yaşında iken Kur’an’ı ezberledi; on yaşında da kırâat-i aşereyi tamamladı. Sıbtu’l-Hayyât ona kıraatle ilgili olarak hocalarından öğrendiği her şeyi, bu arada Ebü’l-İz el-Kalânisî’nin kitaplarını, Hüzelî’nin el-Kâmil’ini, Ebû Ali el-Ahvâzî’nin el-İttizâh, elÎzâh, el-Vecîz ve el-İknâǾ adlı eserlerini okuttu. İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Yümn’ün yedi yaşında hıfzını tamamlamasını önemli bir başarı olarak değerlendirdikten sonra on yaşında aşereyi bitirmesini o güne kadar benzerine rastlanmayan şaşılacak bir olay diye kaydetmiş, aşereyi bitirdikten sonra ise seksen üç yıl daha yaşayarak kıraat ve hadiste âlî* isnada sahip tek kişi olmasının da İslâm tarihinde ilk örneği oluşturduğuna dikkat çekmiştir. Ebü’l-Yümn el-Kindî daha sonra Hibetullah b. Ahmed b. Taber’den Sıbtu’l-Hayyât’ın el-Kifâye fi’l-kırâǿâti’s-sit adlı kitabını okudu. Muhammed b. Hayrûn ve diğer bazı âlimlerden aşereyi tekrarlayarak bu alanda uzmanlaştı. Bu arada Ebü’l-Hasan b. Tevbe’den de İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-SebǾa’sını dinledi. Ebû Mansûr el-Cevâlîkī’den dil, Ebü’s-Saâdât İbnü’ş-Şecerî, Sıbtu’l-Hayyât ve İbnü’l-Haşşâb’dan nahiv, Hibetullah b. Ahmed, Ebü’l-Hasan b. Tevbe, Talha b. Abdüsselâm, Ebû Mansûr el-Kazzâz gibi âlimlerden hadis öğrendi. 543’te (1148) Hemedan’a giderek orada Sultan Tuğrul Medresesi’nde Sa‘d er-Râzî’den Hanefî fıkhı okudu. Babasının 544 (1150) yılında hac dönüşü yolda vefatı üzerine Bağdat’a döndü.
Ebü’l-Yümn, 563’te (1168) Bağdat’tan tekrar ayrılarak birkaç yıl Halep’te yaşadı. Buradan Bizans şehirlerine (Anadolu) yaptığı seyahatlerde eski elbise alım satımıyla uğraştı. Ardından Dımaşk’a gitti ve Emîr İzzeddin Ferruhşah’la münasebet kurdu. Onunla birlikte gerçekleştirdiği Mısır seyahati sırasında, o tarihlerde satışa çıkarılan Fâtımîler’e ait kütüphanelerden nâdide kitaplar satın aldı. Ebû Şâme’nin verdiği bilgiye göre ise Mısır’a Ferruhşah’la gitmemiş, onunla Kahire’de Kadî el-Fâzıl diye bilinen Abdürrahim b. Ali el-Beysânî’nin evinde tanışmıştır. Bizzat Ebü’l-Yümn el-Kindî’den nakledilen bir habere göre, kendisi Kadî el-Fâzıl’ın evinde bulunduğu bir sırada Ferruhşah da oraya gelmiş ve sohbete katılmıştır. Ebü’t-Tayyib el-Mütenebbî’ye ait bir beytin müzakeresi sırasında Ebü’l-Yümn’ün yaptığı açıklamalar Ferruhşah’ın dikkatini çekmiş ve Kadî el-Fâzıl’dan onun kim olduğunu öğrenince kendi ikametgâhına götürmüştür. Kahire’de başlayan bu dostluk Dımaşk’ta da devam etmiştir. Başta Ferruhşah olmak üzere Eyyûbî melikleri Dımaşk’ta Ebü’l-Yümn’den ders okudular. el-Melikü’l-Muazzam Îsâ b. Melikü’l-Âdil ondan Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını, Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Îzâĥ’ını, Zemahşerî’nin el-Mufassal’ını ve diğer bazı eserleri okudu. Böylece bir taraftan meliklere yakınlığı sebebiyle makam ve servet sahibi olan Ebü’l-Yümn, diğer taraftan ilmî kişiliğiyle kısa zamanda tanınarak çevresinde pek çok talebenin toplanmasını sağladı. Ali b. Muhammed es-Sehâvî, İbrâhim b. Ahmed b. Fâris, Abdülazîz el-Hamevî gibi âlimler kendisinden kıraat tahsil ettiler. İbn Nukta, Abdüllatîf b. Yûsuf el-Muvaffak, Zekiyyüddin el-Birzâlî, Münzirî gibi tanınmış kişiler de ondan rivayette bulundular.
Ebü’l-Yümn el-Kindî 6 Şevval 613’te (16 Ocak 1217) Dımaşk’ta vefat etti ve Cebelikāsiyûn’a defnedildi. Ölümüyle ilgili olarak Yâkût’un zikrettiği 597 (1201) yılı müstensih veya baskı hatası olarak değerlendirilmelidir.
Hanbelî mezhebine mensup iken Hanefî mezhebine geçen Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin bu değişikliği ne zaman ve hangi gerekçe ile yaptığı kesin olarak bilinmemektedir. Gençlik yıllarında Hemedan’da Hanefî fıkhı tahsil etmiş olmasının onun bu kararında payı olmalıdır. Ayrıca Halep’te bulunduğu yıllarda gidip geldiği Anadolu şehirlerinde bazı Hanefî fakihleriyle tanışmış ve bu temasların da üzerinde etki yapmış olabileceği hatıra gelmektedir (bk. Muhammed Ahmed Dehmân, s. 248).
Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin ilmî şahsiyeti ve karakteri hakkında çağdaşları ve talebeleri tarafından ileri sürülen, kısmen mezhep taassubunun etkili olduğu değişik görüşler vardır. İbnü’l-Kıftî onun kendini beğenen bir âlim olduğunu, karşı görüşlere yakışıksızca mukabele ettiğini, yazdıklarında gerek dil gerekse muhteva bakımından başarılı sayılmadığını söylemiş, doğru bir akîdeye sahip bulunmadığını iddia etmiştir. Hanbelî fakihlerinden Muvaffakuddin İbn Kudâme de Kindî’nin sünnete bağlı, Arap dilinde ve kıraat ilminde üstat olduğunu belirtmekle birlikte mezhebini dünya menfaati için değiştirdiğini ileri sürmüştür. Bu değerlendirmelere karşılık İbn Nukta onun kimsesizleri gözeten, güzel ahlâk sahibi, hadiste ve kıraatte sika* bir âlim olduğunu söylemiş, İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî kendisinden çok faydalandığını,
her bakımdan daha üstün birini tanımadığını ifade etmiştir. Ebû Şâme de gerek rivayet gerekse dirayet açısından asrının tek adamı olduğunu belirtmiştir. Bazı talebelerinin verdiği bilgiler Ebü’l-Yümn’ün akîdesi sağlam, mütevazi, güzel ahlâk sahibi bir âlim olduğunu ortaya koymaktadır. Zehebî, hakkındaki farklı görüşlerden bazılarını zikrettikten sonra onun Allah ve Resûlü’nü seven bir âlim olduğunu söylemiş, Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’nin görüşlerini ve yolunu benimsememiş olmasının akîdesiyle ilgili iddialara yol açmış olabileceğine dikkat çekmiştir (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 38-39).
Ebü’l-Yümn el-Kindî Kur’an ilimleri, hadis, dil, şiir, tıp vb. konularda çeşitli eserlerden meydana gelen ve 761 cilt kitabı ihtiva eden kütüphanesini âzatlısı Ebü’d-Dür Necîb Yâkut’a bırakmış, onun ölümünden sonra oğluna, ondan da âlimlere intikal etmesini vasiyet etmiştir. Ebû Şâme’nin verdiği bilgiye göre Ebü’d-Dür bu kitapları Dımaşk Camii’nde (Emeviyye Camii) hazırladığı bir kütüphanede toplamışsa da korunmalarını sağlayamamış ve kitaplar zamanla dağılmıştır.
Eserleri. 1. İnşâdü’n-Nâbiga emâme’n-nebî. Nâbiga el-Ca‘dî’nin Hz. Peygamber’e hitaben söylediği şiirlerini senedleriyle birlikte derlediği bir risâle olup Muhammed Muhaymir Sâlih tarafından neşredilmiştir (bk. bibl.). 2. Mesâǿil. Arap grameriyle ilgili bazı meselelerin ele alındığı eserin yazma bir nüshası Köprülü Kütüphanesi’ndedir (Mehmed Paşa, nr. 1368, vr. 95b-102b). 3. Netfü’l-lihye min İbni Dihye. İbn Dihye el-Kelbî’nin (ö. 633/1235) es-Sârimü’l-Hindî fi’r-reddi Ǿale’l-Kindî adlı eserine yazdığı reddiyedir. 4. Hâşiye Ǿalâ Şerhi Dîvâni’l-Mütenebbî. Abdülkahir b. Abdullah el-Halebî’nin (ö. 551/1156) Dîvânü’l-Mütenebbî’ye yazdığı şerhin hâşiyesi olup bazı kaynaklarda TaǾlîkat Ǿalâ Dîvâni’l-Mütenebbî adıyla zikredilmektedir. 5. Kitâb fi’l-fark beyne kavli’l-kāǿil: Tallaktüki in dehalti’d-dâre ve beyne in dehalti’d-dâre tallaktüki. Bir soru üzerine kaleme aldığı bu esere, Muhammed b. Ali b. Galib el-Cezerî (ö. 689/1290) tarafından el-İǾtirâzü’l-mübdî li-vehmi’t-Tâc el-Kindî adıyla bir reddiye yazılmıştır. Son üç eserin günümüze kadar gelip gelmediği bilinmemektedir.
Kaynaklarda adları zikredilen diğer eserleri de şunlardır: Şerhu Hutabi İbn Nübâte, İthâfü’z-zâǿir ve etrâfü’l-mukımi’l-müsâfir, Meşyehatü’l-Kindî. Sonuncu kitabın, İbnü’l-Kıftî’ye ait eserler arasında zikredilen (Yâkut, XV, 187) Kitâbü Meşyehati Zeyd b. el-Hasan el-Kindî adlı kitapla aynı eser olması muhtemeldir.
BİBLİYOGRAFYA:
Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XI, 171-175, XV, 187; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 10-14; Ebû Şâme, ez-Zeyl Ǿale’r-Ravzateyn, s. 95-99; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 339-342; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 34-40; a.mlf., MaǾrifetü’l-kurrâǿ, II, 586-588; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 7174; İbnü’l-Cezerî, Gayetü’n-nihâye, I, 297-298; Süyûtî, Bugyetü’l-vuǾât, I, 570-573; Keşfü’z-zunûn, I, 6, 714, 812; II, 1070, 1670,1697, 1925; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 189-190; Muhammed Ahmed Dehmân, “Tâcüddin el-Kindî”, MMİADm., XXI (1946), s. 248-255; Muhammed Muhaymir Sâlih, “İnşâdü’n-Nâbiga emâme’n-nebî...”, el-Mevrid, XIX, Bağdad 1990, s. 178-183.
Tayyar Altıkulaç